Πλατεία Πηγάδας (Θέση Μύλοι)



του Στέφανου Μίλεση

Μετά από μακρά περίοδο αναμονής, η Πηγάδα στις 17 Δεκεμβρίου του 2017, ημέρα Κυριακή και ώρα 12.30' αποδόθηκε ύστερα από τελετή εγκαινίων, στους Πειραιώτες, όμορφα διακοσμημένη και φωτισμένη όπως το απαιτούσαν οι ημέρες των Χριστουγέννων που πλησίαζαν.

Η Πηγάδα δεν είναι μια τυχαία πλατεία, αλλά ένας χώρος γεμάτος από ιστορία και αναμνήσεις. Από τη γέννησή της ως Πλατεία μέχρι και σήμερα, κάποια "κατάρα" έπεσε πάνω της και η δύσμοιρη πλατεία, αλλάζει διαρκώς ονόματα. Στη συλλογική μνήμη ευτυχώς παραμένει πάντοτε ως Πλατεία Πηγάδας.

Αρχικά στο ίδιο σημείο πριν ακόμα γίνει πλατεία, δέσποζαν ανεμόμυλοι. Στη συνέχεια λόγω της χρήσης δεξαμενών νερού δημοτικής ύδρευσης, από το 1881 έλαβε την ονομασία Πλατεία Δεξαμενής. Στις 19 Δεκεμβρίου 1916 και για μικρό χρονικό διάστημα έλαβε το όνομα «Πλατεία Επιστράτων» για να τιμηθούν οι φιλοβασιλικοί υποστηρικτές της περιόδου του εθνικού διχασμού. Αφού το έχασε κι αυτό, στις 22 Ιουνίου 1937, επί διακυβέρνησης Ιωάννου Μεταξά, ονομάστηκε Πλατεία Όθωνος. Την ίδια ημερομηνία η κεντρική λεωφόρος που διερχόταν μπροστά από την πλατεία και που μέχρι τότε ονομαζόταν Λεωφόρος Δεξαμενής, μετονομάστηκε σε λεωφόρος Γ. Θεοτόκη.



Λεπτομέρεια από την Πλατεία Πηγάδας σε παλαιότερη διαμόρφωση. 


Ακολούθησε ο πόλεμος και η γερμανική κατοχή και στις 30 Ιουλίου 1945 η Πλατεία μετονομάστηκε σε «Πλατεία Καλαβρύτων» προς τιμή των 800 και πλέον θυμάτων της τρομερής σφαγής των κατοίκων των Καλαβρύτων από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής (13 Δεκεμβρίου 1943). Όμως η πλατεία δεν τελείωσε με τις μετονομασίες, καθώς στη σύγχρονη εποχή εμφανίστηκε στα επίσημα έγγραφα ως Πλατεία Κατίνας Παξινού! Επειδή βέβαια στον Πειραιά τα πάντα γίνονταν στο πόδι, ουδέποτε υπήρξε εναρμονισμός της ονομασίας της με τον διάκοσμό της. Έτσι όταν ονομάστηκε Πλατεία Καλαβρύτων, ο ανδριάντας του ιεράρχη Παλαιών Πατρών Γερμανού που φιλοτέχνησαν οι Καλαβρυτινοί του Πειραιά, δεν στήθηκε στην ομώνυμη Πλατεία, αλλά στο Πασαλιμάνι. Οι λόγοι ήταν βεβαίως πολλοί. Αφενός στο Πασαλιμάνι το σημείο κρίθηκε ως κεντρικότερο από τη συνοικιακή πλατεία της Πηγάδας, το κυριότερο όμως ήταν ότι η αλλοτινή πλατεία δεξαμενής είχε λάβει την ονομασία «Καλαβρύτων» λόγω της γερμανικής θηριωδίας, ενώ ο ανδριάντας του Π.Π. Γερμανού αναφερόταν σε διαφορετική ιστορική περίοδο. Κι αργότερα όμως που η πλατεία μετονομάσθηκε σε Πλατεία Κατίνας Παξινού, η μετονομασία αυτή δεν συνοδεύτηκε από ανάλογη τοποθέτηση της προτομής της Κατίνας Παξινού, όπως θα περίμενε κανείς, προτομή που τοποθετήθηκε έξω από το Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς.

Η αλήθεια είναι ότι οι εικόνες με τις οποίες τροφοδοτεί ο Πειραιάς τον επισκέπτη του, είναι πραγματικά παράδοξες. Άλλωστε ακόμα και στην κεντρική πλατεία της πόλης, την Πλατεία Κοραή, δεσπόζει ο ανδριάντας του Ελευθερίου Βενιζέλου, που στέκει από ψηλά πάνω στο βάθρο του, να παρατηρεί έστω και προσωρινά, την έναντι αυτού δύστυχη προτομή του Αδαμαντίου Κοραή, που βρίσκεται χαμένη, ανάμεσα σε σταθμευμένα αυτοκίνητα και μηχανές.

Για να επιστρέψουμε όμως στην Πλατεία Πηγάδας, να αναφέρουμε ότι η παλαιότερη ονομασία για το συγκεκριμένο σημείο καταγράφεται ως "Θέση Ανεμόμυλος" ή "Ανεμόμυλοι", που οφείλεται στην ύπαρξη ενός μεγάλου ανεμόμυλου του Μανούσου, που σωζόταν έως το 1880 περίπου, στο τέρμα της οδού Τομπάζη.



Πλατεία Πηγάδας το 1973


Τα ακόμα πιο παλιά χρόνια δίπλα στον Μύλο του Μανούσου, υπήρχαν κι άλλοι μικρότεροι, αλλά κατεδαφίστηκαν κι έτσι ο Μύλος του Μανούσου, έμεινε να στέκει μόνος του για χρόνια.

Σε μια μοναδική φωτογραφία του Κωνσταντίνου Αθανασίου (του 1875 περίπου), διακρίνεται καθαρά ο ανεμόμυλος του Μανούσου που υπήρχε στη θέση της σημερινής πλατείας. Εκείνη περίπου την εποχή, η ύδρευση του Πειραιά με πόσιμο νερό, απασχολούσε όλες τις Δημοτικές Αρχές. Πηγάδια και δημόσιες βρύσες έδιναν κάποια λύση στο πρόβλημα, αλλά μερικώς και όχι με ικανοποιητικά αποτελέσματα, αφού το νερό που προσέφεραν ήταν γλυφό λόγω της εγγύτητας με την θάλασσα. Έτσι οι Πειραιώτες αναγκάζονταν να αγοράζουν το νερό από διανομείς (υδρομεταφορείς και υδροδιανομείς) οι οποίοι καθημερινώς περιφέρονταν στους χωμάτινους δρόμους της πόλης, εφοδιάζοντας τα πήλινα κανάτια των κατοίκων με φρέσκο νερό.

 

Ιπποκίνητη υδροφόρα πραγματοποιεί υδροληψία 

Η περιοχή του Μύλου του Μανούσου, ανήκε στην ευρύτερη περιφέρεια της Υδραίικης συνοικίας. Οι Υδραίοι μόνοι τους κατασκεύασαν και προμηθεύονταν νερό από τη "Βρύση του Γιουρδή" που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Φίλωνος και Σκουζέ. 

Για την κατασκευή αυτής της βρύσης, συγκέντρωσαν το 1841 χρήματα από εράνους. Η δημόσια αυτή βρύση έλαβε την ονομασία της, από παρακείμενο κατάστημα που ανήκε στον Παναγιώτη Γιουρδή.

Το πρόβλημα του νερού παρέμενε για χρόνια άλυτο, προς όφελος εκείνων που εμπορεύονταν το περίφημο νερό του Πόρου. Οι υδροδιανομείς πήγαιναν με τα κάρα τους από σπίτι σε σπίτι της πόλης, έχοντας στο πίσω μέρος τους ένα τεράστιο βαρέλι γεμάτο από νερό του Πόρου το οποίο μετάγγιζαν σε ένα μικρότερο βαρελάκι που κάθε οικία διέθετε, αντί 20 λεπτών.

Το 1869 καθ'  υπόδειξη του Σκαλιστήρη, που ήταν διευθυντής του Πολυτεχνείου και αναγνωρισμένη αυθεντία στα υδραυλικά έργα, εφαρμόστηκε ένα σχέδιο υδροδότησης του Πειραιά, που προέβλεπε αγορά αντλιών για την προώθηση του νερού και η δια σιδηροσωλήνων διοχέτευσή του στις συνοικίες.

Το 1871 την παλαιά θέση "Μύλοι" της Υδραίικης συνοικίας, ανακαλύφθηκε μια αρχαία δεξαμενή ρωμαϊκού υδραγωγείου η οποία κρίθηκε ότι θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, όπως πραγματικά και έγινε. Η αρχαία δεξαμενή καθαρίστηκε, ενισχύθηκαν τα τοιχώματά της με πρόσθετες κατασκευές διαμέσου της οποίας εξασφαλίστηκε η παροχή ύδατος στον πληθυσμό της γύρω περιοχής, ικανή να τον τροφοδοτεί για 20 ημέρες!

Τις χρονιές από το 1871 και 1872, για αυτό τον λόγο εμφανίζονται αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου δαπάνες που αφορούν στην "όρυξιν δεξαμενής υδατών".

Παράλληλα το 1871 εμφανίζονται και δαπάνες για τη μισθοδοσία υδρονόμου και φύλακα της Δεξαμενής στη "Θέση Ανεμόμυλος". Ο δεύτερος διέμενε σε ξύλινη παράγκα δίπλα στην δεξαμενή. Έκτοτε η περιοχή έλαβε την ονομασία Πλατεία Δεξαμενής, ενώ ο λαός την αποκαλούσε Πλατεία Πηγάδας.

Η Πηγάδα κάλυπτε τις ανάγκες ύδρευσης των Υδραίικων μέχρι το 1929, χρονιά που λειτούργησαν νέες γραμμές ύδρευσης, η κατασκευή των οποίων είχε ξεκινήσει το 1926, όταν ανέλαβε την ύδρευση του Πειραιά και της Αθήνας η εταιρεία ΟΥΛΕΝ (ULEN). Το νέο δίκτυο ύδρευσης ήταν γεγονός και η χρήση Πηγάδας ως δεξαμενή νερού σταμάτησε. Ωστόσο τα ανοίγματα της δεξαμενής έμεναν για καιρό ακάλυπτα, φύλακας είχε πάψει να υπάρχει, με αποτέλεσμα να προκαλείται φόβος στους κατοίκους της περιοχής για τα παιδιά τους που έπαιζαν εκεί. Οι είσοδοι αργότερα κτίστηκαν και επιχωματώθηκαν.

Κοντά στην Πλατεία, τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας της, στην οδό Τομπάζη υπήρχε και ένα τεράστιο ακίνητο με επτά δωμάτια, αποθήκη κι έναν τεράστιο ακάλυπτο χώρο (αυλή), ιδιοκτησίας Νικολάου Μιαούλη, Αξιωματικού του Βασιλικού Ναυτικού, απογόνου του γνωστού Μιαούλη. Την ύπαρξη του ακινήτου αυτού τη συναντούμε σε έκθεση του Δήμου με ημερομηνία 28 Απριλίου 1866.

Στην Πλατεία Πηγάδας αποφασίζεται το 1898 να ανεγερθούν τα Η' Δημοτικά Σχολεία Αρρένων και Θηλέων ή αλλιώς τα Σχολεία της Πηγάδας. Τα δύο σχολικά κτήρια τοποθετήθηκαν παράλληλα μεταξύ τους (αρρένων και θηλέων), ώστε να είναι δυνατή η μελλοντική ένωσή τους, η οποία φυσικά ουδέποτε επιτεύχθηκε. Τα σχέδια των σχολείων αυτών είχε εκπονήσει ο Δημοτικός Μηχανικός Εμμανουήλ Παπακωνσταντίνου.



  
Η΄ Δημοτικό Σχολείο επί της Πλατείας Πηγάδας 

Η΄ Δημοτικό Σχολείο Θηλέων επί της Πλατείας Πηγάδας 
Το σχολείο όπως είναι σήμερα. Το δεύτερο ίδιο κτήριο που βρίσκονταν ακριβώς πίσω από αυτό της φωτογραφίας δεν υπάρχει πλέον. Στα αριστερά αυτό που φαίνεται ως παρτέρι ήταν γούρνα νερού


Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ρημαγμένο και παρατημένο είναι ελεεινή
 
Η πίσω πλευρά στην οποία η πρόσβαση δεν είναι ελεύθερη διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση

Στην Πλατεία Πηγάδας εφαρμόσθηκε ο θεσμός της Λαϊκής Αγοράς που πραγματοποιήθηκε με απόφαση του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1929.





Ο λαός αρχικώς αποκαλούσε την αγορά αυτή ως "Νέα Αγορά", ονομασία που όμως δεν καθιερώθηκε. Στις λαϊκές αγορές κάποιος μπορούσε να αγοράσει προϊόντα κατευθείαν από τον παραγωγό, χωρίς την μεσολάβηση μεσαζόντων. Η φθήνια και η φρεσκάδα των προϊόντων ήταν οι κυριότερες αιτίες που φάνηκαν ότι θα καθιέρωναν εύκολα την "Λαϊκή" ως θεσμό. Από τα πρώτα μέρη στην Ελλάδα υπήρξε και η "Λαϊκή" της Πηγάδας. Ύστερα από μια πετυχημένη δοκιμή της λαϊκής αγοράς στην Πλατεία Αλεξάνδρας, η Πηγάδα αποτέλεσε τη μόνιμη βάση του νέου θεσμού.



Λαϊκή αγορά το 1932
Λαϊκή αγορά το 1932

Η Λαϊκή Αγορά με αφετηρία την Πλατεία Πηγάδα σήμερα


Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου, στις 5 Νοεμβρίου του 1940, προς το μεσημέρι και ενός ο ήλιος ήταν υπέρλαμπρος δίνοντας μια μοναδική διαύγεια στους Ιταλούς πιλότους, η Λαϊκή αγορά της Πλατείας Πηγάδας βομβαρδίστηκε. Κι αυτό διότι οι Ιταλοί εξέλαβαν το πλήθος που είχε μεταβεί εκεί για να ψωνίσει, δια ομαδικές κινήσεις στρατεύματος και απόπειρα επιβίβασης οργανωμένων τμημάτων σε πλοία που ανέμεναν στο λιμάνι.

Έγραψε τότε ο Μαράκης για τον βομβαρδισμό της Πηγάδας "πανωλεθρία τρομακτική στα κολοκύθια, στις μελιτζάνες και στα μπατζάρια και στα άλλα ζαρζαβατικά των δυστυχισμένων μανάβηδων. Όλεθρος στα ήρεμα γαϊδουράκια που μετέφεραν στις ράχες τους υπομονετικά τις πραμάτειες των γυρολόγων".

Δυστυχώς όμως η γραφή το Μαράκη απέκρυπτε την αλήθεια, για λόφους φυσικά διατήρησης του ηθικού των μαχόμενων Ελλήνων σε υψηλό επίπεδο. Ο βομβαρδισμός της Πηγάδας είχε προκαλέσει ανθρώπινες απώλειες, τις πρώτες απώλειες αμάχων στον Πειραιά από την έναρξη του πολέμου. Για τον πρώτο αυτόν ουσιαστικά βομβαρδισμό του Πειραιά, το Στρατηγείο του Ντούτσε εξέδωσε μάλιστα και ανακοίνωση. Την επομένη κιόλας ημέρα, στις 6 Νοεμβρίου 1940, αναφέρθηκε από το ιταλικό ραδιόφωνο: "Σμήνος βομβαρδιστικών αεροπλάνων μας, ενήργησε επιτυχή επίθεσιν εναντίον καταυλισμού εχθρικών μεταγωγικών εις τον Πειραιά. Ο εχθρός είχε μεγάλας απωλείας εις άνδρας και εις μηχανοκίνητον υλικόν".  

Στην κοινή γνώμη της εποχής, δόθηκε η εντύπωση πως επρόκειτο για έναν βομβαρδισμό αστείο, που δεν δημιούργησε απώλειες. Ή αλήθεια φυσικά ήταν διαφορετική, καθώς και θύματα υπήρξαν και σπίτια καταστράφηκαν, συμπεριλαμβανομένου και του σπιτιού του τότε Δημάρχου Πειραιώς του Μιχάλη Μανούσκου η οικία του οποίου βρισκόταν στη συνοικία Βρυώνη.

Θύματα εκείνου του ιταλικού βομβαρδισμού, της Λαϊκής αγοράς της Πλατείας Πηγάδας, υπήρξαν και από την οικογένεια Μπογιατζή και από την οικογένεια Καστρίτη. Επρόκειτο για νεαρά κορίτσια που σκοτώθηκαν καθώς είχαν την ατυχία στα σπίτια τους να πέσουν βόμβες των Ιταλών. Η ελληνική αεροπορία για αντίποινα του βομβαρδισμού εκείνου, με αιχμή την 32η Μοίρα Βομβαρδισμού, ανταπέδωσε το χτύπημα στο λιμάνι της Αυλώνας, στο οποίο βρίσκονταν πολλά ιταλικά φορτηγά πλοία.

Μάλιστα από τον βομβαρδισμό της Πλατείας Πηγάδας έχει διασωθεί και το εξής. Ένα από τα σπίτια που όπως αναφέραμε, βομβαρδίστηκε ήταν και εκείνο του Δημάρχου Πειραιώς Μιχάλη Μανούσκου. Τα αντιαεροπορικά του Προφήτη Ηλία, είχαν καταφέρει να ρίξουν ένα από τα ιταλικά αεροπλάνα, το οποίο έπεσε λίγο έξω από το λιμάνι του Πειραιά. Μόλις το έμαθε ο Μανούσκος κατέβηκε στην Ακτή Μιαούλη για να δει από κοντά τον Ιταλό πιλότο του βομβαρδιστικού όπως πραγματικά κι έγινε.

- "Ρε το δικό μου σπίτι βρήκατε να βομβαρδίσετε" είπε σχεδόν χαριτολογώντας στον Ιταλό που είχε βουβαθεί. Τότε έβγαλε από την τσέπη του το πακέτο με τα τσιγάρα του και του προσέφερε ένα. Πολλοί από τους παρευρισκομένους ήταν και δημοσιογράφοι που παρακολουθούσαν τη συνάντηση Δημάρχου με τον Ιταλό πιλότο του βομβαρδιστικού. Την άλλη ημέρα έγραψε στην εφημερίδα: "Μα στα αλήθεια οι Ιταλοί θα αναρωτιούνται τι παράξενη ράτσα είμαστε. Εμείς τους βομβαρδίζουμε τα σπίτια κι εκείνοι μας προσφέρουν τσιγάρα!

Στην Πλατεία Πηγάδας πριν ακόμα από τον πόλεμο, συγκεντρώνονταν ομάδες Δωδεκανησίων του Πειραιά, για να διαδηλώσουν κατά των Ιταλικών Αρχών που είχαν ενσωματώσει τα ελληνικά Δωδεκάνησα στην ιταλική επικράτεια.






Εγκαίνια συσσιτίων Πλατείας Πηγάδας το 1939, παρουσία των Πριγκιπισσών Αικατερίνης και Ειρήνης

Με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου στην Πλατεία Πηγάδας οι Δωδεκανήσιοι του Πειραιά συγκεντρώνονταν προκειμένου να εκκινήσουν ομαδικώς προς διαμαρτυρία στην Αθήνα. Κύριο αίτημά τους ήταν να τους επιτραπεί η κατάταξη στον ελληνικό στρατό, γεγονός που μέχρι τότε καθίστατο αδύνατο καθώς είχαν ιταλική υπηκοότητα. Τελικώς το αίτημά τους έγινε αποδεκτό στις 13 Νοεμβρίου του 1940, ημερομηνία που συγκροτήθηκε το "Σύνταγμα των Δωδεκανησίων".



Παλαιότερη διαμόρφωση της Πλατείας Πηγάδας

Η Πλατεία όπως ήταν την παραμονή των εγκαινίων της (βράδυ 16 Δεκεμβρίου 2017): 







Διαβάστε επίσης:


Πειραϊκό Λύκειο "Παντάνασσα"



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"