Ξιφίρ Φαλέρ. Η μεγαλύτερη παραγωγή στην Ελλάδα

Η πιο πολυδάπανη παραγωγή στα Ελληνικά χρονικά παρουσιάστηκε το 1916 στο Νέο Φάληρο

Του Στέφανου Μίλεση

Πρόκειται για την μεγαλύτερη και πιο πολυδάπανη επιθεώρηση που ανέβηκε ποτέ στην Ελλάδα που δεν ήταν άλλη  από την παράσταση με τίτλο "Ξιφίρ Φαλέρ".

Ο επιχειρηματίας Απόστολος Κονταράτος υπέγραψε στα 1913 συμβόλαιο με την εταιρία του Σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς για την ενοικίαση του υπαίθριου θεάτρου του Νέου Φαλήρου, με την υποχρέωση να το ανακαινίσει και να πραγματοποιεί κάθε καλοκαίρι τουλάχιστον 25 παραστάσεις. Στην ιδιοκτησία της εταιρείας Σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς, ανήκε το θεατράκι του Νέου Φαλήρου (το θέατρο του Σταθμού), τα θαλάσσια λουτρά, ο Ζωολογικός κήπος, το Ποδηλατοδρόμιο (velodrom) (κατοπινό Καραϊσκάκη) καθώς και κατασκευαστική εταιρεία. Σκοπός όλων ήταν να δημιουργήσει κίνητρα κυρίως την θερινή περίοδο, ώστε οι Αθηναίοι να κατεβαίνουν στο Νέο Φάληρο κι έτσι να πετύχει κίνηση της γραμμής που εκμεταλλεύονταν η εταιρεία.  

Όφειλε να φτιάξει θεωρεία, μακρύ εξώστη με υπόστεγο, να το ομορφύνει με το να φέρει ψηλά δένδρα από την Κορινθία, να διευρύνει τη σκηνή ώστε να μοιάζει «στόμιο σπηλαίου εν Άλσει..»

Βρισκόμαστε ήδη στα 1916 με τα γεγονότα του εθνικού διχασμού των Ελλήνων σε βασιλόφρονους και βενιζελικούς που οδήγησαν στα Νοεμβριανά και τη γαλλική κατοχή του Πειραιά. Το έργο απολαμβάνει την έγκριση του Βασιλέως καθότι στην Έκτη σκηνή της Δεύτερης Πράξης, ακούγεται ο Θούριος του Καίσαρη «Τ’ Αετού ο γιος» που έγινε το αγαπημένο άσμα των βασιλικών των επόμενων χρόνων. Διορθώθηκαν μάλιστα και κάποιοι στίχοι «επί το επιθετικότερον»: Ο βασιλιάς μας πάλι/ θα ζώσει το σπαθί/ να διώξει Αγγλογάλλους/ και Βενιζελικούς μαζί.

Κατά την χθεσινή πρώτην της επιθεωρήσεως "Ξιφίρ Φαλέρ" εις το Φάληρον, παρέστη η Α.Μ. ο Βασιλεύς....
Συγκεκριμένα υπήρχε παρέλαση των Ελλήνων Στρατιωτών όλων των εποχών από το 1821 και μετά, μέχρι τον μελλοντικό Έλληνα Στρατιώτη του "Ελληνικού Βυζαντίου" με βήμα υπό τους ήχους του αναφερομένου θούριου.


όπου παρελαύνουν όλαι αι στολαί του Ελληνικού στρατού από του Υψηλάντου του Δραγατσανίου, μέχρι του ανθυπολοχαγού με χακί. 


Με τη βασιλική ενθάρρυνση και χορηγία λοιπόν ανεβαίνει το έργο "Ξιφίρ Φαλερ" στις 16 Ιουνίου του 1916 και πετυχαίνει 133 παραστάσεις (!!).   Συγγραφείς του ήταν οι Γεώργος Πωπ, Νικόλαος Λάσκαρης, Μιλτιάδης Λιδωρίκης.
Τη μουσική συνέθεσαν οι Στέφανος Βαλτετσιώτης, Α. Βουτσινάς, Σπ. Καίσαρης κ.ά.
Το έργο ήταν να ανέβει μια μέρα νωρίτερα (15/6) λόγω όμως των σφοδρών ανέμων που φυσούσαν (μην ξεχνάμε ότι το θεατράκι ήταν υπαίθριο) αναβλήθηκε η πρεμιέρα για την επομένη.


Η αναβολή οφείλετο εις τον σφοδρώς πνέοντα μπάτην

Το άστρο της Έλσα Ένκελ:



Πρωταγωνίστρια του "Ελληνικού Μουσικού Θιάσου" που θα ανεβάσει το έργο είναι η Γερμανίδα Έλσα Ένκελ. Γεννημένη στο Αμβούργο το 1890, πρωτοεμφανίστηκε στην Βιέννη το 1908. Φτάνει στην Ελλάδα το 1913 και αργότερα παντρεύεται τον ιμπρεσάριο Απόστολο Κονταράτο. Κάνει τις πρώτες εμφανίσεις της στην Ελλάδα με τον θίασο Goodman. Διατηρούσε μακροχρόνια συνεργασία με τον συνθέτη Σπυρίδωνα Σαμαρά και πέτυχε πλήθος συνεργασιών μαζί του όσο και με τον Παπαϊωάννου. Ήταν η πρώτη χορογράφος στην Ελλάδα που προσλήφθηκε σε επιθεωρησιακό θίασο. Φτάνει στο σημείο να επιχορηγείται από το Παλάτι για τις εμφανίσεις της. Ήταν αυτή που πρώτη δίδαξε στην Ελλάδα τα βασικά στοιχεία της βιεννέζικης οπερέτας και κυρίως του χορού αυτού του είδους. Το είδος της βιεννέζικης οπερέτας της Έλσα Ένκελ όμως, έχασε έδαφος μετά το '22 και σταδιακά η Έλσα χάνει και τις επιχορηγήσεις. Το όνομά της ταυτίστηκε τόσο με την Βιέννη που οι Έλληνες την θεωρούσαν Αυστριακή αν και ήταν από την Γερμανία.   
Το Ξιφίρ Φαλέρ συγκεντρώνει την αριστοκρατία της πρωτευούσης

Τις χορογραφίες και τη διδασκαλία τους έκανε η Ένκελ μαζί με τον Καρλ Φρέδος σ’ ένα πλήρες μπαλέτο καλλίγραμμων κοριτσιών. Η πρεμιέρα θα γινόταν νωρίτερα, καθυστέρησε επειδή οι χορεύτριες, κυρίως Αγγλίδες,  άργησαν να έλθουν λόγω του ναυτικού αποκλεισμού. Αυτό ανάγκασε την Ένκελ να εκπαιδεύσει αρχικά καμία εικοσαριά Ελληνίδες αντικαταστάτριες.
Αυτό ήταν κάτι πολύ δύσκολο δεδομένου της αντίληψης που επικρατούσε τότε που ήθελε τα κορίτσια ενός μπαλέτου μουσικής σκηνής να μην διαφέρουν από τις εκδιδόμενες γυναίκες. Όπως αναφέρει ο Μανώλης Σειραγάκης στο έργο του "Ο χορός στην Οπερέττα" το 1918 ο Αστυνομικός Διευθυντής Πειραιά κάλεσε τα κορίτσια του μπαλέτου να εξεταστούν υγειονομικά σε παρόμοιες εξετάσεις με αυτές των γυναικών των οίκων ανοχής, εκφράζοντας φυσικά τις αντιλήψεις της εποχής του.   

Περίφημος ο χορός των πέπλων με νύμφες, σάτυρους και αρχαία πνεύματα. Λίγο πριν την εμφάνισή τους έχουν προηγηθεί σκηνογραφίες του Αραβαντινού που αναπαριστούν το "νεφελοδρόμιον" του αρχαίου Ολύμπου και κόβουν την ανάσα. Την εποχή εκείνη είναι που ο Πάνος Αραβαντινός ζωγράφισε την Έλσα Ένκελ σε πορτραίτο το οποίο "φυλάσσεται" στο Μουσείο Πάνου Αραβαντινού του Δήμου Πειραιά, μαζί με άλλα 1300 έργα του ιδίου. Η Ένκελ αγάπησε την Ελλάδα τόσο που ζήτησε και έλαβε την Ελληνική Ιθαγένεια. Πέθανε το 1933 και ο θάνατός της θεωρήθηκε μεγάλη καλλιτεχνική απώλεια. 

Φαλήρου: Ξιφίρ Φαλέρ (Αύγουστος 1916)

Εκτός από την Ένκελ (έκανε οκτώ διαφορετικές εμφανίσεις!), έπαιζαν οι Γ. Δράμαλης, ο Ε. Δαμάσκος, η Δανάη και η Ξένη Δαμάσκου, η Ντόρα Βάλβη, ο Κοφινιώτης, η Ρεβέκκα Βαλτετσιώτη, ο Γαβαθιώτης, η Σωσώ Κανδύλη, η Νόρα Λεό...

Η ιδιοφυΐα του Αραβαντινού:

Τα σκηνικά και τα κοστούμια βέβαια σχεδίασε ο Αραβαντινός, που για αυτό θεωρήθηκε ο «πραγματικός συγγραφέας του έργου». Χρησιμοποίησε 325 διαφορετικά σχέδια ενώ σχεδίασε και το Πρόγραμμα της Παράστασης. Το πρωτότυπο πρόγραμμα αγόρασε ο Ευστράτιος Λάμψας αντί 5.000 φράγκων!!! Λέγεται χωρίς όμως αυτό να έχει επιβεβαιωθεί ότι την χρηματοδότηση είχε αναλάβει ο Βαρώνος Σενκ, επικεφαλής της γερμανικής προπαγάνδας στην Ελλάδα. Ο "Πειραιώτης" Αραβαντινός ήταν άπιαστος ειδικά στις Ελληνικές στρατιωτικές στολές αφού ο ίδιος είχε διορισθεί από το Ελληνικό Κράτος ως επίσημος σχεδιαστής στολών του Ελληνικού Στρατού. 
Ο Αραβαντινός για τις ανάγκες του "Ξιφίρ Φαλέρ" παρουσίασε επί σκηνής όλες τις στολές του Ελληνικού στρατού από την εποχή της μάχης του Δραγατσανίου μέχρι την μελλοντική στολή του Έλληνα Στρατιώτου

 Μαζί του δούλεψαν οι σκηνογράφοι Ζολύ και ο Μπουαγιέ. Μηχανικός σκηνής ήταν ο Δ. Σεμιτέκολο και ηλεκτρολόγος ο Σ. Δαμασκηνός.

Η Σκριπ έγραψε (18.6.1916): «Έφθασε, κύριοι, ο Μέγας Αναμενόμενος από την πτωχήν Ελληνικήν σκηνήν, ο άνθρωπος με το γούστο». Πολλοί προσπαθούσαν να υπολογίσουν το ύψος των δαπανών του (από 30.000 έως 70.000 δραχμές).

Από την σκηνοθετική δουλειά του Αραβαντινού. Όπερα Κάρμεν στο Βερολίνο το 1923

Τιμή εισιτηρίου 15 δραχμαί:

Πολλές παραστάσεις στην αρχή ήταν πολύ ακριβές. 15 ολόκληρες δραχμές, τιμή ανεβασμένη «εις εφοπλιστικά ύψη». Στην 50η παράσταση οι αλλαγές των σκηνικών έγιναν μ’ ανοιχτή την αυλαία για να βλέπει το κοινό. Μέχρι τις 21 Αυγούστου μετρήθηκαν 67 συνεχείς παραστάσεις. Το Θέατρο παραχωρήθηκε σε  διάφορες οπερέτες. Ύστερα, από 7.11. έως 18.12.1916 (μικρή παύση στα Νοεμβριανά) μεταφέρθηκαν στο χειμερινό «Βασιλικό Θέατρο» και μετά στο «Δημοτικό Θέατρο Αθηνών». Υπολογίζεται ότι στα 1916 παίχτηκε 133 φορές. Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια των παραστάσεων άλλαξαν αρκετές σκηνές ή προστέθηκαν άλλες.
Γεγονός είναι ότι κανείς δεν τόλμησε να ξανακάνει τόσο μεγάλη παραγωγή.
Άλλωστε τα πολιτικά γεγονότα επέφεραν οικονομική δυσπραγία και οι καιροί στάθηκαν ενάντιοι σε τέτοια πετάγματα.
Το ίδιο καλοκαίρι του 1916 αναφέρεται το έργο «Ξιφίρ Καστέλ» στο θέατρο της Καστέλλας με το θίασο της Χριστίνας Καλογερίκου.

Το καλοκαίρι του 1920 παίχτηκε στο Φάληρο από γαλλικό θίασο το «Φαλέρ κι ριρ» (το Φάληρο που γελά). Στις 14.5.1920 είχαμε την πρεμιέρα του «Ξιφίρ Μπαλέρ» στο θέατρο Κυβέλης.

Προέλευση του "Ξιφίρ Φαλέρ":

Οι λέξεις προήλθαν από το τέλος κάποιου ποιήματος του Εξαρχόπουλου «λερ μπαλέρ ξιφίρ μπαλέρ». Με την έννοια του ακατάλυπτου, του ασυνάρτητου λόγου πέρασε πρώτα  στον τύπο της εποχής, σε άρθρο στην Εστία (8.6.1916) «Ξιφίρ Μπαλέρ» για να χαρακτηρίσει τις δηλώσεις του πρωθυπουργού Σκουλούδη προς τον ανταποκριτή της Κοριέρε ντε λα Σέρα του Μιλάνου και σαν τίτλος «Λερ Μπαλέρ» στο Έθνος (29.3.1921) για ένα λόγο του Γούναρη...

Ο βασικός κορμός της ανάρτησης στηρίχτηκε σε προγενέστερο άρθρο του Δημήτρη Κρασονικολάκη "Ξιφίρ Φαλέρ" με Πρώτη δημοσίευση την Εφημερίδα Πειραϊκή Πολιτεία, Πέμπτη 25 Ιανουαρίου 2001, σελ. 16. Ο εμπλουτισμός του κειμένου με επιπρόσθετες πληροφορίες και η προσθήκη φωτογραφιών και άρθρων εφημερίδων έγινε από τον Στέφανο Μίλεση. Η Πρώτη Φωτογραφία της ανάρτησης (Ξιφίρ-Φαλέρ) ανήκει στο Paleetart.wordpress.com (Η Ελληνική Ζωγραφική στο Wordpress). Η ανάρτηση είναι πρωτότυπη και απαγορεύεται οποιαδήποτε αντιγραφή όλου ή μέρους αυτής άνευ αναφοράς στην Πηγή Προέλευσης (Pireorama).    

Θύμησες από το θεατράκι του Νέου Φαλήρου της Νανάς Ιωαννίδου

Το θεατράκι του Νέου Φαλήρου (Μαρία ΠΩΠ)


Ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στο Πειραιόραμα που διάβασα για το 1916 - 1917, με κάνει να σας γράψω το νήμα που ενώνει εμένα με εκείνα τα χρόνια !

Είναι τα χρόνια του εθνικού διχασμού (πως το πάθαμε!). Σας είχα γράψει παλαιότερα την ιστορία εδώ στο Πειραιόραμα, επάνω στη φωτογραφία της γιαγιάς και του παππού μου με τίτλο "Μια φωτογραφία μια ζωή, ανάμεσα σε δύο πολέμους". Εκεί εξιστορούσα εκτός από την ζωή της εποχής των παππούδων μου στον Πειραιά και για την προσωπική μεγάλη αντιπάθεια της γιαγιάς μου για τους Βασιλείς, απεναντίας ο παππούς μου τους λάτρευε !
Αυτό ήταν μέχρι τα βαθιά γεράματα τους η ατραξιόν της οικογένειας !

Ακόμα και εμείς τα εγγόνια μεγαλώνοντας, τους βάζαμε φιτιλιές ! Εκεί μέσα στην ιστοριούλα σας έγραφα ότι η γιαγιά είχε πλήρη αντιπάθεια στους βασιλείς, γιατί κάποτε γύρω στο 1885 - 1890 που την βρήκαν οι βασιλείς, η Όλγα με τον Γεώργιο, ξυπόλυτη και φτωχικά ντυμένη στην Πλατεία Συντάγματος σαν παιδάκι, την φώναξαν να τη ρωτήσουν πως την λένε και της έδωσαν μια δεκαρούλα. Έπαιρνε μόνο μια καραμέλα ! Από τότε η γιαγιά γινόταν μπαρούτι με τους Βασιλείς !

Η γειτονιά τους όταν παντρεύτηκαν με τον παππού ήταν κοντά στην Καστέλλα, στην οδό Πύλης, πίσω από το γηροκομείο. Είχαν ένα μικρό παντοπωλείο "Η Ελπίς" και βέβαια λίγο παρακάτω στην Καστέλλα είχε ο αδελφός της γιαγιάς ταβερνάκι, μια βαρκούλα που ψάρευε και το σπίτι του. Έτσι είχαν μια επαφή με το καλοκαιρινό θεατράκι του Νέου Φαλήρου, πραγματικό αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα του Ερνέστου Τσίλλερ...., ήταν εκεί απέναντι από τον σταθμό του τραίνου στο Νέο Φάληρο.

Ο παππούς λάτρης των Βασιλέων ήξερε για την επιθεώρηση "Ξιφίρ Φαλέρ" που ανέβηκε το καλοκαίρι του 1916 παρουσία των Βασιλέων στο θεατράκι του Νέου Φαλήρου, με όλη την Αθηναϊκή ελίτ τριγύρω τους. Ήταν η εποχή του μεγάλου διχασμού. Οι Βασιλικοί και οι Βενιζελικοί.

θΕΑΤΡΟΝ ΝΕΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ

Δυστυχώς η πλημμύρα του '62 μας στέρησε πολλά κειμήλια από αυτήν την επιθεώρηση που ο παππούς είχε μαζέψει, βέβαια πρόλαβα και τα χάζεψα σαν εικόνες, αλλά τότε δεν γνώριζα σαν παιδί την αξία τους, τα χάζευα θυμάμαι γιατί μου άρεσαν τα καπέλα των κυριών της έγχρωμης εικονογράφησης. Ήταν ένα βιβλίο 30 επί 25 πόντων και πάνω από 50 σελίδες που εξιστορούσε την παράσταση με εικόνες, ήταν σε ψιλό χαρτί σαν εφημερίδας πολύ μαλακό, όχι με φωτογραφίες αλλά σαν έγχρωμες λιθογραφίες κι από κάτω εξηγούσε με λίγα λόγια αυτό που έβλεπε ο αναγνώστης.

Είχε δε ο παππούς και εξαιρετικές μεγάλες φωτογραφίες των Βασιλέων της Ευρώπης ! Σαν γνήσιος Βασιλικός έμαθε τότε το θούριο του διχασμού ! που ήταν μέσα στο έργο "Ξιφίρ Φαλέρ", το εμβατήριο "Του αετού ο γιος".

Θέατρο Φαλήρου: Ξιφίρ Φαλέρ (Πρόγραμμα θεάτρων καλοκαίρι του 1916)

Εδώ λοιπόν αρχίζει το νήμα! Το 1940 πρώτο εγγόνι του εγώ, όλα του τα παιδιά αριστεροί, ο παππούς κανακεύει εμένα, βγάζοντας το άχτι του, με του Αετού τον γιο! όχι μόνο τα λόγια, αλλά μέχρι το '50 κάναμε στα χωράφια του Μοσχάτου και τους βηματισμούς μαζί και μου έβαζε και ξίφος στον ώμο από ένα γερό κλαδί. Έτσι προφανώς, το τραγουδούσαν και χορογραφούσαν το εμβατήριο στο έργο !! Έλεγε το ρεφραίν "Του αετού ο γιος πάει κι αυτός εμπρός και στη δόξα κι αυτός μας οδηγεί μας οδηγεί, με γυμνό σπαθί, ο αετός μαζί, ο αετός όπου πατεί, πατεί και τρέμει η γη ! Του ναύτη τα κανόνια δεν θέλουν προσταγή, ο βασιλιάς εκείνα αυτός τα οδηγεί ! κ.λ.π."
Έτσι σαν γνήσια Ελληνίδα από τα γεννοφάσκια μου έμαθα τον βασιλικό θούριο, ανάμεσα σ΄ ένα αριστερών προδιαγραφών σόι !!!
Εδώ θα σας αναφέρω ότι τότε τάχιστα ο Μ. Καλομοίρης ο μουσουργός, έγραψε σαν Βενιζελικός το αντίπαλο δέος ! Δηλαδή το "Ψηλά στο Ψηλορείτη !" για τον Βενιζέλο. Αλίμονο!

Κι εδώ αξίζει να σας γράψω ένα ακόμα νήμα της ζωής που έζησα κατά τύχη, που συνδέεται μ΄ αυτό. 
Τα χρόνια του 1975 -΄85, κατοικούσε μια γηραιά κυρία στη γειτονιά μου, η κυρία Τάνια. Ήταν αξιοσέβαστη, κομψή, λεπτοκαμωμένη γυναίκα και ζούσε με τα γατάκια της κι έναν σκύλο..., σε μια μονοκατοικία στο Μοσχάτο. Είναι εποχές που δεν έχουν βγει οι κονσέρβες για τα ζωντανά, έτσι μια μέρα περνώντας της λέω "κυρία Τάνια θέλετε να σας φέρω φαγητό για το σκυλάκι σας ωραίο, γιατί το λυπάμαι να το πετάξω", έτσι γνωριστήκαμε όχι μόνο το ήθελε αλλά και ότι είχα ακόμα και ξερό ψωμί μούσκευε με γάλα κι έδινε στα γατάκια της. Δεν είχα μπει ποτέ στο σπίτι της. Μια μέρα ήθελα κάτι να της δώσω και ακούω από μέσα "περάστε κυρία Νανά, έχω χτυπήσει το πόδι μου και δεν μπορώ να βγω". Ευτυχώς όχι πολύ σοβαρά, αλλά έκανε κάμποσο καιρό να το πατήσει. Μπαίνοντας στο δωμάτιο της για πρώτη φορά, βλέπω στην μια άκρη το κρεββάτι της, στην άλλη ένα πιάνο, κι ένα τραπεζάκι με εικόνες και το καντήλι της με το θυμιατό και ανάμεσα στις εικόνες ο Παπαδόπουλος ! 

"Κυρία Τάνια χουντική είσαστε;" της λέω. Είχε φύγει τότε η χούντα. Μ΄ ένα απέραντο χαμόγελο, μου είπε την ιστορία της. Η κυρία Τάνια ήταν σουμπρέτα του έργου "Ξιφίρ - Φαλέρ" και ήταν θεατρίνα. Μου έλεγε για τα μεγαλεία που είχαν οι μεγάλες βεντέτες της εποχής. Εκείνη δεινοπάθησε να επιβιώσει στην ζωή, κάποιος ενδιαφέρθηκε στα γεράματά τους και τότε ο Παπαδόπουλος έβγαλε σύνταξη σ΄ αυτές τις παλιές θεατρίνες που δεν είχαν τότε ασφάλεια, εξ ου και η αγιοσύνη του !!

Αργότερα, θα κόντευε τα 90 μου έδειξε και τα βήματα του Καν - καν που χόρευαν και τραγουδούσαν τότε και όπου μου είχε πει ότι εκτός στο καλοκαιρινό θεατράκι του Φαλήρου, το είχαν πάει και στις Κεντρικές Σκηνές της Αθήνας και βέβαια εκεί διαπίστωνες ότι καλλιτέχνης γεννιέσαι, δεν γίνεσαι. Στα 90 της αβίαστα προκλητική !

Εδώ πρέπει να σας γράψω ότι το θεατράκι του Νέου Φαλήρου εγώ το έζησα από το '60 ως το '68 που το γκρέμισαν, σινεμά καλοκαιρινό. Πολλές φορές έβλεπα τα έργα τα κινηματογραφικά της νιότης τότε εκεί. Ήταν η γειτονιά μου. Δεν είχε αγιόκλημα, ούτε γιασεμιά, μόνο καρέκλες και το παιδί στο διάλειμμα με τα ταβλά κρεμασμένο στον λαιμό, με τους πασατέμπους και λεμονάδες, πορτοκαλάδες, φιστίκια  Όταν όμως έμπαινες σ΄ έπιανε ένα αυτοκρατορικό δέος ! Η σκηνή ήταν αρκετά υπερυψωμένη, η προμετωπίδα γύρω γύρω κι επάνω είχε λούκια ανάγλυφα που έδεναν με άνθη και ανάγλυφες πλουμιστές κορδέλες σκαλιστές. Οι άνθρωποι χωρίς μνήμη είναι βάρβαροι. Αυτοί που το γκρέμισαν χωρίς αιτία, απλώς ήταν άξεστοι.   

Νανά Ιωαννίδου 


Η έκρηξη του Λέοντος στην Ακτή Ξαβερίου

Το κατεστραμμένο ΛΕΩΝ δίπλα στο ναυαγοσωστικό ΤΕΝΕΔΟΣ. Το δεύτερο αμέσως μετά την  εκκένωση του πρώτου από πυρομαχικά και καύσιμα θα το ρυμουλκήσει σε Δεξαμενή


Του Στέφανου Μίλεση

Ήταν Πέμπτη 22 Δεκεμβρίου του 1921 και ο Πειραιάς ετοιμαζόταν για τον ερχομό των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Την 10.45΄ ώρα το πρωί μια μεγάλη έκρηξη συνοδευόμενη από δόνηση συγκλονίζει όλον τον λιμένα αλλά και την πόλη του Πειραιά. Έξαλλος ο κόσμος του Πειραιά ξεχύνεται στους δρόμους. Πρωτοφανής πανικός. Κανένας δεν αντιλήφθηκε την πραγματικότητα. Μερικοί έλεγαν ότι επρόκειτο περί κεραυνού, άλλοι περί δοκιμαστικών βολών πλοίων ή του πυροβολικού. Όμως ο κρότος αυτός είχε φθάσει μέχρι την Κηφισιά. Η πραγματικότητα έφθασε να εξαπλώνεται με ρυθμό απίστευτο από στόμα σε στόμα μέσα στις γειτονιές του Πειραιά. 
- Έκρηξη στον Λέοντα, έκρηξη στον Λέοντα
-Εβυθίσθη ο "Λέων"

Κόσμος άρχιζε να τρέχει προς την Ακτή Ξαβερίου που βρίσκονταν στο πλοίο, ακολουθώντας ταυτόχρονα μια μαύρη στήλη καπνού που άρχιζε να είναι ορατή σε όλη την πόλη. 

Πως έγινε η έκρηξη:

Μέρες πριν από το ατύχημα είχε φθάσει στην Ακτή Ξαβερίου το ανιχνευτικό αντιτορπιλικό του Βασιλικού ναυτικού "Λέων". Σκοπός του αγκυροβολίου ήταν η προμήθεια πυρομαχικών. Με υπεύθυνο αξιωματικό τον Ανθυποπλοίαρχο Λάσκο και βοηθό τον Κελευστή Χατζίνα η προμήθεια είχε αρχίσει από τις πρωινές ώρες. Μέχρι που από κάποια αιτία προκλήθηκε η τρομερά αυτή έκρηξη. 


Τα αποτελέσματα της έκρηξης:

Η έκρηξη ήταν τέτοια που η είδηση βγήκε πρωτοσέλιδη και στον ξένο τύπο

Το θέαμα που αντίκρισε ο κόσμος μόλις πλησίασε στην Ακτή Ξαβερίου ήταν φρικιαστικό. Η πρύμνη του πλοίου είχε αποκοπεί και είχε βυθισθεί. Όγκοι άμορφων σαρκών είχαν γίνει ένα με τις λαμαρίνες του πλοίου, ενώ ανθρώπινα μέλη είχαν εκτοξευτεί σε όλη την περιοχή. Μερικά εξ αυτών επέπλεαν επί των υδάτων. Λέμβοι που βρίσκονταν κοντά στο πολεμικό σκάφος είχαν γίνει κομμάτια ενώ και οι παρακείμενοι ταρσανάδες που τότε υπήρχαν επί της Ακτής Ξαβερίου είχαν σχεδόν διαλυθεί. Τα πρώτα ονόματα των θυμάτων αρχίζουν να είναι γνωστά. Πρώτος ο υπεύθυνος φόρτωσης Ανθυποπλοίαρχος Λάσκος, ο έφεδρος Σημαιοφόρος Βλαχάκης, ο Κελευστής Χατζίνας, ο Δίοπος Σκούρης. Αυτοί δεν ήταν οι μόνοι... Απλά οι νεκροί δεν ήταν εύκολο να αναγνωριστούν λόγω της παραμόρφωσης και του διαμελισμού. Η αναγνώριση, ταυτοποίηση και καταγραφή των απωλειών θα διαρκέσει μέρες πολλές. 

Κι όμως το κατεστραμμένο ΛΕΩΝ θα ανακατασκευαστεί αφού από την επομένη κιόλας ημέρα θα μεταφερθεί σε Δεξαμενή
Νεκροί και στο Ιέραξ  και στην Αρεθούσα και..... 

Αριστερά στο "Λέων" βρίσκονταν το επίσης ανιχνευτικό αντιτορπολικό "Ιέραξ". Από την έκρηξη σκοτώνεται ο μηχανικός του και ο έφεδρος Σημαιοφόρος Παπαπαύλου. Ακόμα πιο δίπλα το Τορπιλοβόλο "Αρεθούσα" με βαριά τραυματισμένους και σε αυτό και ακόμα παραδίπλα λέμβοι αμέτρητοι. Από τους Λεμβούχους σκοτώνονται οι Κουλίτσης και Λάσκαρης. Από την δεξιά πλευρά το Θωρηκτό Ψαρρά. Ο Κυβερνήτης του οποίου τραυματίζεται, ενώ ο ναύτης του Ιωάννης Τσόκανος σκοτώνεται επί του καταστρώματος. Σκοτώνονται ακόμα και εργάτες που δουλεύουν στα παρακείμενα ξυλουργεία και στους ταρσανάδες. Μεταξύ των παράπλευρων απωλειών βρίσκουμε και τον γραμματέα της γνωστής εταιρείας Κρουαζεροπλοίων "Κιούναρ λάϊν" Γεώργιο Θειακάκη.  

Το ΛΕΩΝ σε φωτογραφία της 1ης Ιανουαρίου του 1912

 Τραυματίες Τελωνειακοί  υπάλληλοι και Ταχυδρομικοί Διανομείς:

 Η λίστα που φαίνεται να μην τελειώνει περιλαμβάνει ακόμα και Ταχυδρομικούς Διανομείς που διένειμαν την αλληλογραφία στην Ακτή Ξαβερίου αλλά κυρίως που εργάζονταν στον τομέα εκτελωνισμού των δεμάτων καθότι μεγάλο μέρος της τροφοδοσίας των επιχειρήσεων την εποχή εκείνη διενεργείται μέσω δεμάτων.  Τραυματίες οι Κιμούλης (Διευθυντής του ταχυδρομικού παραρτήματος), Χαϊδεμένος, Σταυράκης, Καλαφούτης, Μαυροειδής, Κούτσης, Παπακωνσταντίνου, Κουμιώτης, Τσαγκαράκος και Λιακούτσης. Για πολλά χρόνια μετά το συμβάν οι Ταχυδρομικοί Υπάλληλοι Πειραιώς, είχαν καθιερώσει ημέρα μνήμης των διασωθέντων Ταχυδρομικών Υπαλλήλων. Η ημέρα αυτή ήταν αφιερωμένη στην Αγία Αναστασία την Φαρμακολύτρια (22/12) και ο εορτασμός γίνονταν με συγκεντρώσεις και ομιλίες στις οποίες τονίζονταν η ανάγκη συναδελφικότητας, αλληλεγγύης και σύσφιξης των ανθρωπίνων σχέσεων. Στην περιοχή του Ξαβερίου στεγάζονταν τότε το Δ΄ Τελωνείο Εκτελωνισμού Δεμάτων. Μετά τα χρόνια η επετειακή αυτή εορτή ατόνησε κυρίως λόγω της μεταφοράς των εργαζομένων στο αεροδρόμιο "Ελ. Βενιζέλος". 


Ηφαίστειον Θανάτου με 60 νεκρούς και τραυματίες

Οι περισσότεροι στο Χατζηκυριάκειο Νοσοκομείο:

Νεκροί στοιβάζονται κατά σειρές μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στον προαύλιο χώρο του Χατζηκυριάκειου Ορφανοτροφείου που σε κάθε εθνική περιπέτεια μετατρέπονταν σε Νοσοκομείο όπως έχουμε περιγράψει στο ειδικό αφιέρωμα για την Ιστορία του Χατζηκυριάκειου. Οι νεκροί είναι όλοι τυλιγμένοι είτε με λευκά σεντόνια είτε με ελληνικές σημαίες ώστε να καλύπτεται η φρικιαστική παραμόρφωση τους. 

Ο ζωντανοί περνούν μέσα, ακολουθούν πλήθος κόσμου, επίσημοι, Υπουργοί, Ναύαρχοι, Αντιναύαρχοι, πλήθος Αξιωματικών που φεύγουν από την διπλανή Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και γεμάτοι αγωνία καταφθάνουν στον χώρο του Χατζηκυριάκειου. Λιγότεροι μεταφέρθηκαν στο Ζάννειο Νοσοκομείο. 
Σημειωτέον ότι και το Χατζηκυριάκειο είχε υποστεί κάποιες ζημιές εξ αιτίας της εγγύτητας του με τον τόπο εκρήξεως, όχι όμως τέτοιας έκτασης που να αναστείλουν την λειτουργία του.

Το Πρώτο Ανακοινωθέν:

Στις 15.00 δηλαδή τέσσερις ώρες μετά την φονική έκρηξη βγαίνει και το πρώτο ανακοινωθέν, το οποίο διαβάζοντάς το κάποιος σήμερα, θα δει ξεκάθαρα ότι ασχολείται με την υλική ζημία των σκαφών και όχι με τις ανθρώπινες απώλειες. Μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στο 1921 με μια Ελλάδα να βρίσκεται στην ουσία σε επιστράτευση από το 1912, με μικρά μόνο διαλείμματα ειρήνης, σε μια Ελλάδα που η επιβίωσή της, η ακεραιότητά της ακόμα και η ύπαρξή της είναι ταυτισμένα με την ισχύ των όπλων της. Με τα σημερινά δεδομένα μια τέτοια ανακοίνωση δεν θα ήταν αποδεκτή. Ουδεμία αναφορά περί των νεκρών και των τραυματιών, παρά ανησυχία για την πολεμική ικανότητα των σκαφών:

"Σήμερον την 10.45' συνέβη έκρηξις εις τας υποβρυχίους βόμβας  του αντιτορπιλικού "Λέων", αποτέλεσμα της οποίας, υπήρξε η καταστροφή του σκάφους, από του πρυμναίου ταχυβόλου και πρύμνηθεν. Ουδέν των ζωτικών μερών του σκάφους υπέστη ζημίαν. Δείται όμως επισκευών χρονικής τινός διάρκειας, αρκούντως μακράς. Το εγγύς αγκυροβολούν αντιτορπιλικό "Ιέραξ" υπέστη ελαφρότερας ζημίας και ουδέν ζημιούσας την μαχητικότηταν αυτού, δύναται δε να αποπλεύσει εις πάσαν ώραν. Η έκρηξις προήλθεν εξ υπαιτιότητος του Κελευστού τορπιλλομηχανικού του "Λέοντος" όστις, παρά τας υπάρχουσας διαταγάς, απεπειράθει να λύσει εκρηκτικά μηχανήματα των βομβών". 

Αμέσως μετά την έκρηξη διατάσσεται η εκφόρτωση των πυρομαχικών και των γαιανθράκων του "Λέοντος" με σκοπό την ρυμούλκησή του σε δεξαμενή προς επισκευή. Ανάμεσα στους νεκρούς βρέθηκε στην Ακτή Ξαβερίου και μια νέα γυναίκα που τα στοιχεία της δεν έγιναν ποτέ γνωστά.  

Κηδεία των νεκρών της έκρηξης του "ΛΕΩΝ". Πλήθος κόσμου μπροστά από τον παλιό ναό της Αγίας Τριάδος Πειραιώς. Η κηδείες έγιναν την επόμενη ημέρα του δυστυχήματος (!!), ώρα 10.00΄ το πρωί
Μεταφορά νεκρών του Βασιλικού Ναυτικού. Συγγενείς ήθελαν να παραλάβουν τους νεκρούς και να τους θάψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Το Β.Ν. με διαταγή του ανακοίνωσε ότι η παραλαβή νεκρών επιτρέπεται μόνο μετά το πέρας της τελετής με μόνη εξαίρεση τον Ανθυποπλοίαρχο Λάσκο που δόθηκε άδεια η κηδεία του να γίνει στην ιδιαίτερη πατρίδα του τα Μέγαρα

Η Πειραϊκή Κοινωνία της Ξαβερίου:

Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων όλη η συνοικία Ξαβερίου η οποία βρίσκονταν πλησιέστερα της εκρήξεως, υπέστη τις μεγαλύτερες ζημιές. Δέκα κατεστραμμένες οικίες συνέπεια της εκρήξεως, δύο οικίες που ανήκαν στον Καρανικόλα αν και ήταν καινούργιες κρίθηκαν ακατάλληλες ενώ σύμφωνα με την έκθεση του Α΄ Αστυνομικού Τμήματος Πειραιώς όλο τα τζάμια του Μεγάρου Γιαννουλάτου έσπασαν όπως και αυτά του οινοπνευματοποιείου του Μεταξά. Υπολογίζεται ότι πάνω από 200 άτομα μένουν άνευ στέγης κυρίως άτομα πρόσφυγες που ένα μόλις μήνα πριν (το Νοέμβριο του 1921) έχουν καταφθάσει στο Λιμάνι του Πειραιά (850 άτομα με το πλοίο ΕΛΣΗ) από την Κιλικία και διαμένουν σε πρόχειρα παραπήγματα.

Παραλειπόμενα της Κηδείας:

Συγγενείς ήθελαν να παραλάβουν τους νεκρούς και να τους θάψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Το Β.Ν. με διαταγή του ανακοίνωσε ότι η παραλαβή νεκρών επιτρέπεται μόνο μετά το πέρας της τελετής με μόνη εξαίρεση τον Ανθυποπλοίαρχο Αγήσιλλον Λάσκο που δόθηκε άδεια η κηδεία του να γίνει στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Ελευσίνα. 


Μόνο ο Ανθυποπλοίαρχος Λάσκος επιτράπηκε να κηδευθεί στην ιδιαίτερη πατρίδα του Ελευσίνα. Κι αυτού όμως η κηδεία έλαβε χώρα την επομένη του δυστυχήματος (23 Δεκεμβρίου 1921). 

Τα θύματα κηδεύτηκαν στην Βορειοανατολική πλευρά του Νεκροταφείου της Ανάστασης. Ο τότε Υπουργός Ναυτικών Μαυρομιχάλης λόγω της οδύνης των συγγενών και των λυγμών που ακούγονταν δεν κατάφερε να εκφωνήσει επικήδειο. Μετά το πέρας της τελετής ακολούθησαν ομοβροντίες απόδοσης τιμών. Στην Κηδεία παρέστη όλο το Υπουργικό Συμβούλιο, ο τότε Βασιλεύς Κωνσταντίνος και η ηγεσία του Β.Ν.


Πέτρος Βλαχάκης - Έφεδρος Σημαιοφόρος
Πεπρωμένο φυγείν αδύνατον......

Το Ανιχνευτικό Αντιτορπιλικό "Λέων" ήταν ιδίου τύπου με το "Ιέραξ" (άλλα δύο ιδίου τύπου ήταν τα "Πάνθηρ" και "Αετός"). Το "Λέων" ήταν το πρώην αργεντινό TUCUΜΑΝ και είχε γίνει γνωστό και αγαπητό στον κόσμο από την συμμετοχή του στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912 -13. Κατασχέθηκε το 1916 από τους Γάλλους (Γαλλική κατοχή του Πειραιά) και όταν η Ελλάδα βγήκε με το πλευρό των Συμμάχων έδρασε εκ νέου. Το 1919 είχε λάβει μέρος στις επιχειρήσεις της Κριμαίας. Το "Λέων" μετά το ατύχημα της 22ας Δεκεμβρίου του 1921 θα επισκευαστεί και θα γράψει νέες σελίδες δόξας στον πόλεμο του '40. Στις 18 Απριλίου του 1941 θα συγκρουστεί με το επιβατικό ΑΡΤΕΝΑ και θα εκραγούν πάλι δύο βόμβες βυθού. Το πρυμναίο τμήμα του που είχε επικολληθεί το 1921 θα ξαναποκοπεί και θα χάσουν την ζωή τους από αυτό το παρόμοιο δυστύχημα άλλοι δύο Αξιωματικοί. Θα βυθιστεί οριστικά στις 15 Μαίου του 1941 από γερμανικά αεροσκάφη στον όρμο της Σούδας.

Η τύχη του "Ιέραξ":

 Το έτερο πλοίο του δυστυχήματος είχε γράψει επίσης λαμπρές σελίδες μαχών ειδικά όταν στις 21 Οκτωβρίου του 1912 με Κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο Βρατσάνο (Ψαριανό απόγονο ήρωα του 1821) θα ελευθερώσει τα Ψαρά. 


Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από το Ψηφιακό Αρχείο της Ε.Ρ.Τ και είναι από την συλλογή του Πέτρου Πουλίδη. Τα αποσπάσματα των εφημερίδων προέρχονται από ΣΚΡΙΠ και ΕΜΠΡΟΣ.

Οι παιδικές μου αναμνήσεις (του Θεόδωρου Βελλιανίτη)

Φυτεύτηκαν μερικά πεύκα  μπροστά από το Δημοτικό Θέατρο και υπήρχε και μια πινακίδα που έγραφε: "Μη θίγε τα δένδρα είνε στολισμός και υγεία. Πρόσεχε ο βλάπτων τιμωρείται"
Την 1η Ιουνίου του 1926 ο Δημοσιογράφος και Λογοτέχνης  Θεόδωρος Βελλιανίτης (γεννήθηκε στον Πειραιά το 1863), γράφει στην ημερήσια Εθνική Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, τις αναμνήσεις του από τον Πειραιά όπως τον γνώρισε κατά την παιδική του ηλικία. Ξεκινά λοιπόν την διήγηση από το 1870 περίπου και αρχίζει να περιγράφει τα κυριότερα σημεία της πόλης.

"Η βασικότερη βρύση στον Πειραιά ήταν αυτή μπροστά από την Αγία Τριάδα. Ήταν τετράκρουνος. Υπήρχαν όμως άλλες δύο βρύσες δημόσιες, αυτή της κεντρικής Δημοτικής Αγοράς και μια άλλη εις την Πλατεία Καραϊσκάκη κοσμούμενη με την προτομή του Απόλλωνα. Εκτός αυτών υπήρχε και η τρούμπα εκ της οποίας υδρεύονταν τα πλοία. Όταν μεταφέρθηκαν όλα τα ύδατα στην δεξαμενή της πόλεως οι βρύσες καταργήθηκαν και μαζί με αυτές και οι ιστορικοί νερουλάδες. 

Το ισόγειο του Ξενοδοχείου ΚΟΝΤΙΝΕΝΤΑΛ

Κατά την παιδική μου ηλικία, η κεντρική πλατεία που είχαν ανεγερθεί όλα τα εκπαιδευτήρια της πόλης ήταν ακανόνιστη, πέραν δε αυτής χωράφια και μερικά σπίτια ακανόνιστα. Εις την ευρείαν Λεωφόρο Σωκράτους, νυν Βασιλέως Κωνσταντίνου, υπήρχαν μερικά μικρόσπιτα, κατέληγε στην Μάνδρα του Βάβουλα που ήταν φυτεμένη με αμυγδαλιές. Μετά το 1874 φτιάχτηκε η πλατεία αυτή, επί Δημαρχίας Δημητρίου Μουτσόπουλου. Στην πλατεία επί της μιας πλευράς ανεγέρθηκε επί Δημάρχου Αριστείδου Σκυλίτση το Δημοτικό Θέατρο, εμφυτεύτηκαν μερικά πεύκα και στήθηκε και μια πινακίδα που έγραφε "Μη θίγε τα δένδρα είνε στολισμός και υγεία. Πρόσεχε, ο βλάπτων τιμωρείται"

Μέχρι την εποχή εκείνη ο Πειραιάς είχε ως μόνους περιπάτους τον Τινάνειο Κήπο και την Βασιλική Προκυμαία. Κατά τα θερινά απογεύματα είχε αρχίσει να συχνάζει ο κόσμος και στην Τερψιθέα όπου ο Σουσούνης εγκατέστησε μικρό καφενείο κατασκεύασε και περίπτερο που παιάνιζε μουσική τις Κυριακές. Εκεί καίγανε και πυροτεχνήματα και εμφανίζονταν και ο Μπαρμπα Γιάννης ο κανατάς με το ψηλό του καπέλο. 

Πλατεία Αλεξάνδρας

Εις το Πασα-λιμάνι ουδεμία συγκέντρωση εγένετο τότε. Υπήρχαν εκεί τα θαλάσσια λουτρά, αλλά ο χώρος μπροστά από αυτά ήταν τελείως έρημος. Υπήρχαν μόνο δύο σπίτια, του Μάνου και του Περιστέρη και όταν έβρεχε η περιοχή μεταβάλλονταν σε λίμνη. Οι παράκτιοι λεωφόροι της Φρεαττύδος δεν είχαν διανοιχτεί ακόμη, ενώ στην Τερψιθέα υπήρχε μόνο μια μικρή οικία του Βούλγαρη, η μεγάλη οικία του Μέρλιν, δύο σπίτια του Κοκονέζη και η οικία του πατέρα του φίλου μου Παύλου Νιρβάνα.

Εκεί που είναι σήμερα η Πλατεία Αλεξάνδρας, ήταν έρημος ακτή, συνδεόμενη με το κέντρο της πόλεως δια μονοπατιού και αργότερα ο Ερνέστος Τσίλερ οικοδόμησε μια σειρά επαύλεων και κατοικούσε σε μια από αυτές κατά το θέρος ο Βασιλεύς Γεώργιος Α΄, τότε ήταν που χαράχτηκε και η παραλιακή οδός η κατερχόμενη μέχρι Φαλήρου. Ο Τσίλερ τοποθέτησε εκεί και ένα καφενείο γεμάτο από γερμανικά παίγνια και σε αυτό ήταν που εμείς μαθητές ακόμα καπνίσαμε εκεί τα πρώτα μας τσιγάρα και παίξαμε το πρώτο μας τάβλι.

Κήποι Τερψιθέας

Μετά από αυτό εγώ έφυγα από την Ελλάδα και όταν γύρισα μετά από 8 χρόνια ο Πειραιάς είχε αλλάξει. Στην Φρεαττύδα που υπήρχε και η καθαρτική πηγή η καλουμένη "Τσιρλονέρι" είχε κατασκευαστεί λεωφόρος, ο δε Καθηγητής του Πανεπιστημίου Παύλος Ιωάννου ίδρυσε την πρώτη οικία στην περιοχή και ο Μελετόπουλος το πρώτο Μέγαρο. Πέρα δε αυτών εις τον σχηματιζόμενο λιμενίσκο ο εκ Ταϊγανίου κατελθών Παπασταματιάδης οικοδόμησε μερικές οικίες, ο Γεώργιος Ματζαβίνος μια Έπαυλη και ο Σκουλούδης την ωραία έπαυλή του. Ένας πρώην αστυνομικός κλητήρας ο Μπαρμπα Βασίλης επί του παρακείμενου λόφου ανήγειρε έναν ναίσκο, αυτόν του Αγίου Βασιλείου.

Φρεαττύδα (Πίσω το παλαιό κτήριο του Τζαννείου Νοσοκομείου)

Το πρώτο Δημαρχείο βρίσκονταν στην Δημοτική Αγορά στην γωνία των οδών Δημοσθένους και Λυκούργου (είχε ανεγερθεί στις 15 Ιουνίου του 1858) και ακριβώς στην επόμενη γωνία βρίσκονταν το πατρικό μου σπίτι και που χρησίμευσε ως Γυμνάσιον. Αυτό (το Γυμνάσιο) υπήρχε πριν αλλά στεγάζονταν σε μια από τις οικίες του Σκαραμαγκά και μετά το 1876 που κατασκευάστηκε το σημερινό του κτήριο εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί. Τα κατοπινά γενόμενα δεν τα παρακολούθησα καθώς έφυγα για μακρινές χώρες και η οικογένειά μου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Αλλά οι αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας, διατηρήθηκαν ζωντανές. Θυμάμαι πολύ έντονα τις πρώτες κατοικίες του Πειραιά και τους πρώτους οικιστές της πόλης. Ο Παππούς μου ήταν που κατασκεύασε μια από τις πρώτες κατοικίες της πόλης το 1836. Θυμάμαι ακόμα τις μορφές του Ομηρίδου Σκυλίτση, του Λουκά Ράλλη, των Μουτσοπούλων, Ορυγώνη, Γεωργίου Ρετσίνα, Μελετόπουλου, Ησαϊα, Χρυστοφίδη, Βαρούχα, Λιγινού, Ζολώτα, Σεφερλή, Δημόκα, Τσουρή, Σούρβα, Μάνου, Λαζαρίμου, Κορωναίου, Ψαρούδα, Κοζαδινού, Αναστασοπούλου, Σουσάνα, Καψαμπέλη, Σέρμπαν, Ιωαννίδη, Θεολόγη, Ζωγράφου, Δασκαλοπούλου, Βασιλειάδη και άλλων που ήταν οι πρώτοι οικιστές του Πειραιά. Ο πρώτος όλων ήταν ο Γιαννακός Τζελέπης όπως αναφέρει και η επιτύμβιος στήλη αυτού. Όταν έφυγα από τον Πειραιά δεν υπήρχε ακόμα η Εμπορική Λέσχη και ο εμπορικός κόσμος σύχναζε στο ισόγειο της οικίας του Ομηρίδου που υπήρχε το Καφενείο του Βουρνάζου όπου μεταξύ μιας παρτίδας πρέφας διεξάγονταν οι εμπορικές συναλλαγές. Έτσι ο Πειραιάς από μια έρημος ακτή μεταβλήθηκε σε πόλη, αριθμούσα 400.000 κατοίκων.

 Οι παιδικές μου αναμνήσεις με φέρνουν συχνά στην πόλη του Πειραιά αν και η μορφή του μεταβλήθηκε εντελώς. Όταν συνάντησα κάποτε έναν συμμαθητή μου από τον Πειραιά και τον ρώτησα για τους παλιούς συμμαθητές και συντρόφους μου απάντησε. 
- Άλλοι τοποθετήθηκαν οριστικώς στο νεκροταφείο, άλλοι βρίσκονται προ αυτού και άλλοι έφυγαν και δεν επέστρεψαν πλέον.

       

Πειραϊκά Ανάλεκτα (Τα παράξενα της πόλης)

Το Μέγαρο Έλενας Σκυλίτση - Βενιζέλου που στεγάζει σήμερα την επιχείρηση "Λουμίδης"

Μέγαρο Έλενας Σκυλίτση - Βενιζέλου:

Διαβάζουμε ότι στις 22 Ιουνίου του 1929 ο Δημότης Πειραιά και Πρόεδρος της Κυβερνήσεως Ελευθέριος Βενιζέλος εγκαινιάζει την πρώτη λαϊκή Αγορά στον Πειραιά. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διατηρεί ιδιαίτερους δεσμούς με τον Πειραιά γιαυτό και είναι δημότης Πειραιά όπου και ασκεί τα εκλογικά του δικαιώματα. Μετά την τελετή εγκαινίων μεταβαίνει σε ένα από τα ακίνητα της δεύτερης συζύγου του. Σχετικά λοιπόν με το ακίνητο αυτό η ιστορία έχει ως εξής:   


Ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά τον θάνατο της πρώτης του γυναίκας Μαρίας Κατελούζου το 1895 κατά την διάρκεια τοκετού, νυμφεύεται το 1921 την Έλενα Σκυλίτση από την γνωστή οικογένεια εκ Χίου με ιδιαίτερους δεσμούς με τον Πειραιά αφού από την οικογένεια αυτή, έχουν διατελέσει Δήμαρχοι Πειραιά αλλά και διαθέτουν τεράστια περιουσία στην πόλη. Ένα από τα ακίνητα της Έλενας Σκυλίτση ήταν και αυτό που βρίσκεται στην συμβολή των οδών Γούναρη 12 και Τσαμαδού  2 που στέγασε προσφάτως τα καφεκοπτεία Λουμίδη. Μετά τον γάμο της με τον Βενιζέλο η Έλενα Σκυλίτση αποκαλείται Βενιζέλου και το ακίνητο έμεινε γνωστό ως "Μέγαρο Βενιζέλου" ωστόσο το ορθότερο θα ήταν ως "Μέγαρο Έλενας Σκυλίτση-Βενιζέλου".

Η Έλενα Σκυλίτση Βενιζέλου

 Για κάποιο λόγο όμως το ακίνητο του Λουμίδη έχει διαφημιστεί κατά κόρον ως "Μέγαρο Πολίτη" γεγονός που είναι λάθος αφού το Μέγαρο Πολίτη βρίσκεται στην επόμενη γωνία Γούναρη 10 και Λυκούργου. Για την ιστορία το κτήριο είναι κατασκευής του 1874 και η ιστορία του ήταν γνωστή στον τότε Υπουργό Πολιτισμού κ. Τρίτση, ο οποίος το ανακήρυξε  διατηρητέο το 1982 (Φ.Ε.Κ. Δ΄- 410/27-8-1982 υπ΄αριθμ. 47 και 48 σχετική αναφορά). Ο Τρίτσης το χαρακτήρισε "Διατηρητέο" με την ονομασία "Μέγαρο Βενιζέλου". Το κτήριο αυτό κατασκευάστηκε εξ αρχής για εμπορική χρήση, με ισόγειους χώρους καταστημάτων και πρώτο όροφο χρήση γραφείων. Ήταν δηλαδή ένα από τα πρώτα εμπορικά κέντρα που κατασκευάστηκαν στον Πειραιά. Το "Μέγαρο Πολίτη" όπως ήδη αναφέραμε είναι άλλο και κατασκευάστηκε την δεκαετία του '20.

Η Σύλληψη του Γκοβέρη:


Αν και είχαν περάσει τέσσερα χρόνια από την απελευθέρωση από τους Γερμανούς, όργανα του Λιμεναρχείου Πειραιώς μεταβαίνουν στην αγορά του Πειραιά και συλλαμβάνουν τον ιχθυέμπορο Ιωάννη Γκοβέρη ετών 45. Ο Γκοβέρης λίγο πριν αναχωρήσουν οι Γερμανοί από τον Πειραιά είχε κρυφτεί στην Κωνσταντινούπολη. Πιστεύοντας ότι τον είχαν ξεχάσει έκανε το λάθος να επιστρέψει στον Πειραιά. Έγινε γνωστός από την δράση του κατά την διάρκεια της κατοχής αφού ο αλιευτικός του στόλος ήταν αυτός που είχε αναλάβει τον εφοδιασμό των στρατευμάτων κατοχής με τρόφιμα. Από το 1943 και μετά όμως επέκτεινε την δράση του και στην Μαύρη Αγορά ειδικά στην εμπορία λαδιού. Βρέθηκε να διατηρεί στην κατοχή του αμύθητα ποσά. Συνδεόταν με τον Διοικητή της Γκεστάπο Πειραιώς εις τον οποίο διενεργούσε πολυδάπανα γεύματα εν μέσω περιόδου πείνας. Από άσημος ψαράς που διατηρούσε παράπηγμα στην Πλατεία Καραϊσκάκη, βρέθηκε να είναι ο απόλυτος Μεγιστάνας του Πειραιά. Ήταν από τους λίγους που παραπέμφθηκαν στο Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων Πειραιώς αφού ο εμφύλιος που ακολούθησε έδωσε "άφεση αμαρτιών" σε πολλούς άλλους. Το πιο μελανό σημείο της ιστορίας όμως είναι ότι ο Γκοβέρης ήταν στενός φίλος του Καπετάν Ανδρέα Ζέππου (ο Ζέππος κατοικούσε στο Τουρκολίμανο) γεγονός ανεξήγητο αφού ο Ζέππος ήταν γνωστός για την ευθύτητα του χαρακτήρα του και τις αγαθοεργίες του κατά την περίοδο της κατοχής. Επίσης ήταν γνωστό ότι ο Ζέππος σπατάλησε πολλά χρήματα σε παραλιακό κέντρο στις Τζιτζιφιές που τραγουδούσε ο γνωστός Παπαϊωάννου και ο οποίος στην συνέχεια του το ανταπόδωσε με το γνωστό τραγούδι "Καπετάν Ανδρέα Ζέππο, χαίρομαι όταν σε βλέπω".

Ο Μέγας Ποσειδώνας της Καστέλλας:

Το 1960 ο τότε Υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας κ. Ανδριανόπουλος με έγγραφό του προς το ΝΑΤ ζήτησε το ίδρυμα να ενισχύσει την προσπάθειά του σχετικά με την ανέγερση μεγάλου ναυτικού μνημείου στον λόφο της Καστέλλας. Η άποψή του ήταν ότι το μνημείο αυτό θα εξέφραζε τη ναυτική παράδοση της πόλης και τα επιτεύγματα των Ελλήνων Εφοπλιστών σε διεθνή κλίμακα. Σύμφωνα λοιπόν με τα σχέδια που είχε καταρτίσει θα τοποθετούσε ένα υπερφυσικών διαστάσεων άγαλμα του Ποσειδώνα, τοποθετημένο πάνω σε ένα εξίσου τεράστιο βάθρο, στον λόφο της Καστέλλας. Οι διαστάσεις του αγάλματος αυτού θα ήταν τέτοιες, που θα ήταν ορατό από τα πλοία του Σαρωνικού, έστω κι αν αυτά βρίσκονταν μακριά του Πειραιά. Το άγαλμα του Ποσειδώνα δεν τοποθετήθηκε ποτέ, πλην ενός μετρίων διαστάσεων στην Ακτή Μιαούλη. Το εγχείρημα αυτό αποτέλεσε τελικά μια μέγα διαστάσεων ουτοπία.   

Μνημείο Πεσόντων Πειραιωτών:


Στις 15 Φεβρουαρίου του 1966 ο Δήμαρχος Πειραιά Γεώργιος Κυριακάκος αποφασίζει κι αυτός με την σειρά του να κατασκευαστεί Μνημείο Πεσόντων Πειραιωτών. Όλοι θα έχετε παρατηρήσει ότι στην Ελλάδα, ακόμα και στο μικρότερο χωριό, πάντα στην κεντρική πλατεία υπάρχει κάποιο μνημείο που αναφέρεται σε πεσόντες διαφόρων πολέμων. Και αυτό το μνημείο παρά τον διαγωνισμό που προκηρύχθηκε τότε, ουδέποτε υλοποιήθηκε ίσως γιατί στον Πειραιά οι ήρωες δεν πέφτουν ποτέ. Το μόνο μνημείο πεσόντων που υπάρχει εντός της πόλεως Πειραιά, είναι της Θύρας 7 στο Γήπεδο "Καραϊσκάκης". Παράξενο κι όμως αληθινό.


Μόντε Καστέλλα και Ωνάσης:


 Το 1965 ο Ωνάσης έρχεται σε επαφή με τον Πρίγκιπα Ρενιέ. Σκοπός της συνάντησης αυτής είναι η μετατροπή της Καστέλλας σε διεθνές τουριστικό κέντρο, όπου θα συναντιούνται οι μεγαλύτεροι Κροίσοι της γης. Ο Ωνάσης βολιδοσκοπούσε την περίπτωση να αγοράσει μεγάλες εκτάσεις γης στις οποίες θα κατασκεύαζε πολυτελή ξενοδοχεία με πλήθος άλλων ανέσεων. Κύριος σκοπός του όμως ήταν η κατασκευή ενός τεράστιου Καζίνο - το μεγαλύτερο της Μεσογείου- στο οποίο οι πλούσιοι θα ξόδευαν τεράστια ποσά. Το εγχείρημα αυτό προσέκρουσε σε τρία εμπόδια. Στην διαφωνία του Ρενιέ που υποστήριζε την πρωτοκαθεδρία του Καζίνο του Μονακό, στον Γερμανό επιχειρηματία Βαρώνο Ριχτχόφεν που είχε αγοράσει τα δικαιώματα όλων των Καζίνο στην Ελλάδα και τέλος των ιδιοκτητών οικοπέδων της Καστέλλας. Ο Ωνάσης παρόλα τα εμπόδια είχε προχωρήσει στην κατασκευή Μακέτας με την μορφή που θα είχε ο λόφος. Το πρόγραμμα αυτό είχε λάβει την ονομασία "Μόντε Καστέλλα".

Γαλλική Κατοχή Πειραιά 1916-17 (Επιχείρηση Ελληνικός Εσπερινός)

Πρόσφυγες από την Μακεδονία στην Ακτή Κονδύλη στον Πειραιά. Η Μακεδονία έχει καταληφθεί από τους Γερμανο-Βουλγάρους, η Ελλάδα κομμένη στην μέση και ο μόνος τρόπος για τους πρόσφυγες είναι δια θαλάσσης που φθάνουν κατά κύματα στο λιμάνι του Πειραιά

Του Στέφανου Μίλεση

Θα μιλήσουμε για τη συμμαχική παρουσία - ας την ονομάσουμε έτσι διακριτικά, κανονικά τη λένε κατοχή - στον Πειραιά την περίοδο του μεγάλου εθνικού διχασμού του 1916-17. Δεν θα μπούμε σε βαρετές λεπτομέρειες που ίσως προξενήσουν και λύπη λόγω των πολιτικών παρασκηνίων που επηρεάζουν τη ζωή των απλών πολιτών   αλλά θα αναπαραστήσουμε τα δρώμενα μέσα από κάποια επίσημα έγγραφα και δημοσιεύματα για μια από μακράν ανάλαφρη ματιά. 

Ιστορικό πλαίσιο:
   
Έχουν περάσει 97 χρόνια από τότε που τα νερά έξω από το λιμάνι γέμισαν με πλοία κι η πόλη του Πειραιά κατακλύστηκε με την παρουσία των αξιωματικών και ναυτών (Γάλλων κυρίως) των Δυνάμεων της Συνεννοήσεως (Αντάντ). Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και η κυβέρνηση τηρούσαν μια ουδετερότητα στον πόλεμο που είχαν κηρύξει τα ευρωπαϊκά κράτη Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία και αργότερα Ιταλία και Ρουμανία εναντίον των κεντρικών αυτοκρατοριών (Γερμανίας - Αυστροουγγαρία) με την συμπαράταξη της Τουρκίας και Βουλγαρίας.

Το καλοκαίρι του 1916 η Ανατολική Μακεδονία βρέθηκε στα χέρια των Γερμανοβουλγάρων και η βασιλική εξουσία αδρανούσε. Στο στράτευμα άρχισαν να δημιουργούνται ενεργοί πυρήνες για την ελληνική συμμετοχή στο πόλεμο κατά του εχθρού με την ονομασία "Εθνική Άμυνα". Ο Γαλλικός στρατός αποβιβάζεται στην Μακεδονία και ανοίγει πολεμικό μέτωπο.


Οι Γάλλοι φωτογραφίζουν αυτό το σκάφος της Ελληνικής Ακτοφυλακής λόγω της παράξενης κατασκευής του. Το σκάφος ήταν λάφυρο από τους Τούρκους, στον πόλεμο του 1912, ανοικτής κατασκευής αρχικά, αλλά τροποποιήθηκε με θωράκιση, ώστε να αποτελεί αξιοθέατο για τους Γάλλους Ναύτες

Στον Πειραιά, μεταφέρονται οι διωγμένοι νομιμόφρονες αξιωματικοί που απέλασαν οι Γάλλοι στη Μακεδονία. Η Θεσσαλονίκη μένει στα χέρια των επαναστατών κι η Ελλάδα χωρίζεται σε δύο κράτη με δύο κυβερνήσεις. Την επίσημη των Αθηνών και αυτή της Θεσσαλονίκης υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που έχει και την υποστήριξη των συμμάχων (ΑΝΤΑΝΤ).

Η κατάσταση στον Πειραιά:

Στο Φάληρο καταφτάνει μια γαλλική μοίρα με 69 πλοία διαφόρων τύπων και μεγεθών η οποία κατόπιν αγκυροβολεί στον όρμο του Κερατσινίου και στο στενό της Σαλαμίνας με επικεφαλής τον Γάλλο Αντιναύαρχο Louis René Charles Dartige du Fournet ή απλά Φουρνέ


1η Ιανουαρίου 1917 και οι Γάλλοι Ναύτες εορτάζοντας την Πρωτοχρονιά χορεύουν μεταξύ τους στο κατάστρωμα. Πρωτοχρονιά μόνο για τους συμμάχους. Οι Έλληνες χρησιμοποιούν ακόμα το Ιουλιανό ημερολόγιο (γνωστό ως Παλαιό)

Δήμαρχος Πειραιά ήταν ο Αναστάσιος Παναγιωτόπουλος (1860-1939) που ανέλαβε   τα καθήκοντά του από τις 23 Μαρτίου 1914 (εκλογές της 9.2.1914) κι ανήκε φανερά στο Βενιζελικό κόμμα αφού το χρηματοδοτούσε μέσω της τράπεζάς του.


Βενιζελικός ήταν και ο Δημοσθένης Ομηρίδης Σκυλίτσης [1907-1914], αλλά ο Βενιζέλος προτίμησε τον ήδη βουλευτή του Παναγιωτόπουλο σαν πιο «καθαρό» από τα πολιτικά πάθη. 
Ο Παναγιωτόπουλος λένε δε γνώριζε γαλλικά (δεν ξέρουμε αν έμαθε αργότερα) και χρησιμοποιούσε διερμηνέα. Πριν την εκλογή του, στην εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ του Γεωργίου Πωπ  της 30.1.1914, διαβάζουμε το ευθυμογράφημα «συνεντεύξεις με υποψηφίους». Ο Πωπ γράφει ότι πήγε να τον συναντήσει. «Την ώραν εκείνην ήτο απησχολημένος εις εκμάθησιν της γαλλικής δια να υποδέχεται τους ξένους βασιλείς όταν θα γίνη δήμαρχος.  - Τι άτιμη γλώσσα, η Γαλλική, μου είπε άμα εισήλθον. Μερ λένε την μητέρα, μερ την θάλασσαν, μερ και ο δήμαρχος. Δεν ξέρει δε κανείς όταν βλασφημήση τι πρόκειται να πάρη ο διάβολος. Την μάνα του ή τον Δήμαρχον...». 

Ο Δήμαρχος Πειραιά Αναστάσιος Παναγιωτόπουλος (Βενιζελικός) μαζί με μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου (μεταξύ των οποίων και ο Καζανόβας) επισκέπτονται την Γαλλική Ναυαρχίδα ΠΡΟΒΑΝΣ προσκομίζοντας στον Φουρνέ 2.000 υπογραφές Πειραιωτών Βενιζελικών ως ένδειξη φιλίας στις δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ. Αργότερα ο ίδιος θα προσκομίσει παρόμοιο έγγραφο με 10.000 υπογραφές

Ο Δήμαρχος και οι σύμβουλοί του δέχτηκαν τους Γάλλους με φιλικές διαθέσεις με προτροπή του Βενιζέλου [τον είχε καλέσει στη Κηφισιά, στην έπαυλη του Μπενάκη] και τους παρείχαν κάθε είδους διευκολύνσεις.


Ο Φουρνέ προχωρεί σε μια πράξη πρωτόγνωρη για τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου. Αν και υπάρχει νόμιμη κυβέρνηση λαμβάνει την πρωτοβουλία να απελάσει όλους τους Πρεσβευτές και τις οικογένειές τους, χωρών που δεν ανήκαν στην ΑΝΤΑΝΤ ή που τηρούσαν ουδετερότητα. Μαζί με αυτούς αναχωρούν και ξένοι υπήκοοι φοβούμενοι το τι θα ακολουθήσει. Η κυρία κρατά λουλούδια που μοιράζουν οι Βασιλικοί στην Πλατεία Θεμιστοκλέους σε αυτούς που αναχωρούν δείχνοντας την διαφωνία τους με την απόφαση του Φουρνέ

Την 1η Σεπτεμβρίου οι Γάλλοι κατέλαβαν με αγήματα το Ταχυδρομικό Μέγαρο με το Τηλεγραφείο και έλεγχαν τα τηλέφωνα, τον ασύρματο, τις ταχυδρομικές παροχές, λάμβαναν υπ’ όψιν κάθε πιστοποιητικό που έβγαζε ο Δήμος, επεμβαίνανε στις δημόσιες υπηρεσίες τις ειδικές στις χερσαίες συγκοινωνίες κι έκαναν συνεχείς νηοψίες στα εμπορικά πλοία δημιουργώντας ένα σωρό προβλήματα. Η ναυαρχίς (Προβάνς) συνδέθηκε με απ’ ευθείας τηλεφωνική γραμμή με το Δημαρχείο. Στις 25 Σεπτεμβρίου ο Βενιζέλος με χιλιάδες οπαδούς του επιβιβάζεται με τη βοήθεια των Γάλλων σε πλοίο στο Φάληρο και κατεβαίνει στα Χανιά.

Εκεί σχηματίζει Προσωρινή Επαναστατική Κυβέρνηση, επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη στις 9 Οκτωβρίου και κηρύσσει επίσημα τον πόλεμο στις 23 και 24 Νοεμβρίου 1916. Ακολουθούν πιεστικές απαιτήσεις του Φουρνέ προς την Αθήνα η οποία αναγκάζεται να τις αποδεχτεί. Από την βενιζελική ΣΦΑΙΡΑ έχουμε την πληροφορία ότι στις 14/10 ο Δήμαρχος επισκέπτεται με πολλούς συμβούλους τη ναυαρχίδα Προβάνς και φωτογραφίζεται «εις αλησμόνητον αληθώς αναμνηστικόν σύμπλεγμα». Η φωτογραφία σώζεται. Ο Δήμαρχος κραύγασε στο τέλος: Ζήτω η Γαλλία και αι Κραταιοί αυτής Σύμμαχοι! Φοβερά συγκινημένος ο Φουρνέ αναφωνεί: «Ζήτω η πόλις του Πειραιώς!. Ζήτω η Ελλάς!». 

Η Φιλαρμονική του Προβάνς παιάνιζε δύο φορές την εβδομάδα στο περίπτερο του Τινάνειου Κήπου που πάλι Γάλλοι το είχαν κατασκευάσει στην κατοχή του 1854. Οι ίδιοι το αγνοούν και ονομάζουν τον κήπο "Των Τιτάνων" αν και το όνομα Τινάνειος το έλαβε από τον Γάλλο Τινάν επικεφαλής της Κατοχής του 1854. Στο περίπτερο αυτό είχε απαγορευτεί να παίζει η Φιλαρμονική του Δήμου Πειραιά, γιατί αρχιμουσικός της ήταν ο Σπυρίδων Καίσαρης που είχε συνθέσει τον γνωστό παιάνα των Βασιλικών "του αετού ο γιός". Πίσω από το περίπτερο ο Άγιος Σπυρίδωνας

Συνεχίστηκαν φιλοφρονήσεις σαν αυτή του δημοτικού σύμβουλου Γεωργίου Καζανόβα [Πρόεδρος Δ. Σ. Ιαν. 1916 - Ιαν. 1917. Ο αδελφός του Ιωάννης είχε παντρευτεί στις 20.10.1913 την κόρη του Δημάρχου Αγγελική ή Κούλα. Ο Δήμαρχος έκανε 7 παιδιά] «ευπρόσδεκτος ας είνε  η αύρα, ήτις ωδήγησε τα πλοία σας εις την χώραν μας!.. Ζήτω η ένδοξος, η αιωνία και αθάνατος Γαλλία και αι Δυνάμεις, αι οποίαι προστατεύουν την Ελλάδα».

Ακολουθεί αντεπίσκεψη του Φουρνέ με αποθέωσή του από το πλήθος στις 16/10 και μετά επίδοση στο Ναύαρχο καλλιτεχνικού λευκώματος με 10.000 πειραϊκές υπογραφές ευχαριστιών και αφοσίωσης. «Το ψήφισμα του πειραϊκού λαού θεωρώ ως κειμήλιον.. και δώρον ανεκτίμητον» απαντά εκείνος.

Δύο φορές την εβδομάδα παιανίζει η μουσική της ναυαρχίδος στον Τινάνειο Κήπο. Σκοπός "Να επισπάση αμέριστον ο Πειραιεύς την εμπιστοσύνη των Συμμάχων και να θεωρήται ως η κατ΄ εξοχήν Φιλανταντική πόλις".

Όμως στις 3/16 Νοεμβρίου (παλιό Ιουλιανό και νέο Γρηγοριανό ημερολόγιο) ο Φουρνέ απαιτεί από την Αθήνα να του παραδώσει μια συγκεκριμένη ποσότητα πολεμικού υλικού, πράγμα το οποίο η τελευταία αρνείται. Έτσι πριν ξημερώσει η 18η Νοεμβρίου (ημέρα Παρασκευή), αρχίζει η απόβαση με λέμβους και ατμακάτους μονάδων Γάλλων, Ιταλών και Βρετανών οι οποίες ανεβαίνουν στην Αθήνα από την Λεωφ. Συγγρού, Πειραιώς και οδού του Ελαιώνος (Π. Ράλλη). 


Ξημερώματα 18ης Νοεμβρίου 1916 ημέρα Παρασκευή οι Γαλλικές Δυνάμεις αποβιβάζονται στον Πειραιά. Είναι η δεύτερη φάση της επιχείρησης. Η πρώτη ήταν ο ναυτικός αποκλεισμός. Πίσω ο Άγιος Νικόλαος. Προσέξτε ότι αν και χειμώνας οι Γάλλοι φέρουν στολές εκστρατείας Αφρικής. Αυτό οφείλεται ότι ανήκουν στο 94ο Σύνταγμα αποικιοκρατικού πολέμου, μεταφερόμενες δια θαλάσσης από Μαρόκο και την υποσαχάρια Γαλλική Αφρική

Ευτυχώς η όλη εμπλοκή είχε διάρκεια δυο ημερών αφού έγινε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Στον Πειραιά η σύρραξη αποφεύχθηκε όταν οι Γάλλοι πείστηκαν από το Δήμαρχο να μη στρατωνιστούν στα Γυμνάσια της πλατείας Κοραή που είχε καταλάβει τη νύχτα η ελληνική πλευρά των Επίστρατων. Ο Φουρνέ «υπεσχέθη ότι ουδέν εχθρικόν μέτρον θα διατάξει κατά της πόλεως του Πειραιώς υπέρ ης ενδιαφέρεται και ως Ναύαρχος και ως άτομον». 
Γάλλοι στην Πλατεία Κοραή Πειραιά. Δεξιά ο Άγιος Κωνσταντίνος. Ο δρόμος μπροστά είναι η πάροδος Ιακώβου Δραγάτση (πεζοδρομημένος σήμερα περνά μπροστά από την είσοδο του Δημαρχείου). Πίσω από την πλατεία στο μεγάλο κτήριο στεγάζονται τα Εκπαιδευτήρια του Ζήση Αγραφιώτη

Ο Δήμαρχος όλη τη νύχτα γύριζε με το αυτοκίνητό του την πόλη καθησυχάζοντας τους κατοίκους που είχαν πανικοβληθεί από τις οβίδες που έπεφταν στην Αθήνα. Μετά τα επεισόδια ο Δήμαρχος ευχαρίστησε το λαό για τη ψυχραιμία που έδειξε. Η κατάσταση συνεχίστηκε με βίαιες συγκρούσεις, συλλήψεις από την κυβέρνηση  υπόπτων και στελεχών των «συνωμοτών» βενιζελικών πολλοί από τους οποίους κατέφυγαν στον Πειραιά και στο Κερατσίνι, στο πλοίο Μαρίεμβαδ. Μεταξύ τους και η οικογένεια του Δημάρχου. Δικαιολογώντας τις διώξεις των οπαδών του Βενιζέλου ο πρωθυπουργός Σπυρίδων Λάμπρος φαίνεται να είπε «τακτοποιούμε τα του οίκου μας»
Ο Φρούραρχος Πειραιώς που είχε αναλάβει να συλλαμβάνει τους βενιζελικούς λεγόταν Ρήγας.

Γάλλοι στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Προσέξτε τα δέντρα μπροστά

Ο Δήμαρχος όλο το διάστημα (22.11-12.1)  παρέμεινε στο Καματερό Σαλαμίνας και στα πλοία του Κερατσινίου.
Στην θέση του διορίστηκε από τέλη Νοεμβρίου 1916 μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου 1917 ο πρώτος πάρεδρος Π. Ξανθάκης. 
Τότε μετονομάσθηκε η λεωφόρος Βενιζέλου σε οδό Επιστράτων, μετά πάλι σε Βασιλίσσης Σοφίας (τώρα Γρηγόρη Λαμπράκη) και η ανώνυμος Πλατεία Δεξαμενής (Πηγάδας) σε Πλατεία Επιστράτων..
Τα παραπάνω γεγονότα έμειναν στην ιστορία ως Νοεμβριανά, "vepres grecques" στα Γαλλικά (Ελληνικός εσπερινός). Ο Φουρνέ θεωρούμενος ως υπεύθυνος απαλλάχτηκε από τα καθήκοντά του στις 11/12/1916 και τέθηκε σε αυτεπάγγελτη αποστρατεία.

Τέλος δόθηκε αμνηστία κι ο Δήμαρχος ανέλαβε ξανά τα καθήκοντά του στις 14 Ιανουαρίου αλλά μέσα στις διαμαρτυρίες και τη βαριά εχθρική ατμόσφαιρα υπέβαλε αίτηση αδείας μέχρι τις 29.5. Δημαρχιακά καθήκοντα ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Παυλούσης (21.1. έως 30.5). Η παρουσία των Γάλλων συνεχίστηκε και τούς πρώτους μήνες του 1917. Ο Δήμαρχος συναντήθηκε με το στόλαρχο Ντεγκεντόν, το ναύαρχο Γκωσέ, το στρατηγό Ρενώ και τον ύπατο αρμοστή των δυνάμεων Ζοννάρ.

Οι Γάλλοι κατάσχουν τον Ελληνικό στόλο. Έλληνες Αξιωματικοί και ναύτες περιφέρονται άνευ αντικειμένου στους δρόμους του Πειραιά και της Αθήνας. Τραγελαφικές εικόνες στα πλοία. Οι βασιλικοί αφαιρούν πριν την παράδοση των πλοίων στους Γάλλους τα κλείστρα και προκαλούν δολιοφθορές ώστε να είναι άχρηστα για τους Γάλλους. Την ίδια στιγμή Έλληνες Βενιζελικοί καταστρέφουν πλοία φοβούμενοι ότι οι Βασιλικοί δεν θα τα παραδώσουν στους συμμάχους και θα τα στρέψουν εναντίον τους. Η τύχη κάθε πλοίου και ο λόγος καταστροφής του, είναι ανάλογος με την πλειοψηφία του πληρώματος που υπερτερεί. Στην φωτογραφία η Βασιλική Αποβάθρα (πλησίον του Δημαρχείου) και η Ακτή Μιαούλη

Γαλλική Περίπολος πλησίον οδού Πειραιώς επιβλέπει τον αποκλεισμό της πόλης
Το Μάιο του 1917 είχαμε την Τρίτη Γαλλική κατοχή του Πειραιά [1854-1916-1917] σύμφωνα με τους όρους του τελεσιγράφου του Ζοννάρ να παραιτηθεί ο Κωνσταντίνος. Ανέλαβε ο γιος του Αλέξανδρος. Πρώτα έγινε αποβίβαση 100 περίπου ναυτών. Ύστερα γύρω στους 3000 άνδρες του γαλλικού στρατού κατανεμήθηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης, στην Καστέλλα, στην Πειραϊκή, στο Δημαρχείο, στο Γυμνάσιο, στο Δημοτικό, στο Παρθεναγωγείο και σε άλλα σχολεία. «Τμήμα του γαλλικού στρατού εχαρακώθη εις την κορυφήν του λόφου της Καστέλλας, όπου υψώθη και η Γαλλική σημαία». Αποβιβάστηκε και μια ρωσική ταξιαρχία. Αγγλικά και γαλλικά αεροπλάνα εκτελούσαν πτήσεις και παρακολουθούσαν την επιβίβαση.. Γύρω στους 40 αξιωματικούς φιλοξενήθηκαν στο Δημαρχείο και σε σπίτια της οικογενείας του Δημάρχου.

Ο Παναγιωτόπουλος επανήλθε όπως είπαμε στις 30.5 και συνέχισε να δημαρχεύει μέχρι τις 30.11.1925 που το διαδέχτηκε ο γιος του Παναγιώτης ή Τάκης [έμεινε μέχρι τέλη του 1931] αν αφαιρέσουμε πάλι τα χρόνια που απομακρύνθηκε από τη θέση του όταν ξαναγύρισε ο Κωνσταντίνος μετά το θάνατο του Αλέξανδρου.

Τον Ιούνιο του 1917 ήλθε στον Πειραιά, στην Ακτή Αλκίμων  με το ΣΦΕΝΔΟΝΗ ο Βενιζέλος. Ο κόσμος με βάρκες έτρεχε προς το ΣΦΕΝΔΟΝΗ να τον χαιρετίσει.. Ακολούθησε μεγάλη διαδήλωση. Εκφωνήθηκαν λόγοι και διατυπώθηκαν ανακοινώσεις. Στις 12 Ιουνίου λόγω επεισοδίων των βασιλικών στην Αθήνα συνέβη μετακίνηση στρατού από τον Πειραιά προς το κέντρο. Εδώ ακροβολίστηκαν Γάλλοι πεζοναύτες.. Στις 23.7 ο Δήμαρχος έκανε επίσημο γεύμα στο ναύαρχο στο σπίτι του.
Στα 1917 δεχόταν επίσης στο σπίτι του την επίσκεψη του γηραιού βασιλιά Πέτρου Σερβίας που έμενε στην Καστέλλα. Ακόμα και τον καρδινάλιο του Παρισιού φιλοξένησε με την ακολουθία του..

Ιούνιος του 1917 και ο Βενιζέλος φθάνει στον Πειραιά με το ΣΦΕΝΔΟΝΗ στην Ακτή Ξαβερίου. Οι βενιζελικοί τον υποδέχονται κρατώντας την φωτογραφία του. Η προβλήτα γεμάτη και ο κόσμος βρίσκει διέξοδο στις βάρκες. Φωτογραφίες και μικρές προτομές του Βενιζέλου πωλούνται και γίνονται ανάρπαστες, έξω από το Δημαρχείο Πειραιά
Ο Ρέπουλης (Υπουργός του Βενιζέλου) τον προλογίζει πριν ο Βενιζέλος εμφανιστεί στο μπαλκόνι του Δημαρχείου και μιλήσει στους οπαδούς του. Ο Ρέπουλης γνωρίζοντας το υπέρογκο χρέος που είχε ο Δήμος Πειραιά στα ταμεία του Δημοσίου ανακοινώνει την απαλλαγή των τριών τετάρτων του χρέους (μην ξεχνάμε ότι και ο Δήμαρχος Πειραιά Παναγιωτόπουλος ήταν Βενιζελικός). Ο πειραϊκός βενιζελικός κόσμος τον αποθεώνει και μετονομάζει προς τιμή του δρόμο Ρέπουλη. Είναι η σημερινή Σωτήρος Διός, ο πιο εμπορικός δρόμος του Πειραιά. Πίσω το μέγαρο Σπυράκη και αριστερά του, η πίσω πλευρά του Δημοτικού θεάτρου
Ο Βενιζέλος επισκέπτεται το νεκροταφείο της Ανάστασης στο Κερατσίνι. Λίγα χρόνια πριν έχει ξεκινήσει την λειτουργία του το νέο νεκροταφείο της Ανάστασης με την μεταφορά μνημάτων από το παλαιότερο του Αγίου Διονυσίου. Ο Βενιζέλος θα επισκεφθεί μόνο το Γαλλικό Τμήμα πεσόντων (που υπάρχει μέχρι σήμερα). Πίσω δεξιά από τον Βενιζέλο τον συνοδεύει Κρητικός Χωροφύλακας. Η Κρητική Χωροφυλακή απόλυτα προσηλωμένη στον Βενιζέλο, τον ακολουθεί παντού (και στην Θεσσαλονίκη) και θεωρούνταν το κατεξοχήν Βενιζελικό Σώμα

Σχετικά με τις φωτογραφίες: 

Τον γαλλικό αποβατικό στρατό και τις κινήσεις του αποθανάτισαν φωτογράφοι με κωδικά ονόματα του αλφαβήτου όπως operateur C, H, K, S κ.λ.π. Μερικών τα ονόματα είναι γνωστά. Ένας αριθμός από αυτές τις φωτογραφίες έχει ήδη δημοσιευθεί σε εφημερίδες. Σήμερα ανήκουν στο Υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας όπου ταξινομήθηκαν και εντάχθηκαν στη βιβλιοθήκη Πολυμέσων της Αρχιτεκτονικής και της Εθνικής Κληρονομιάς. 

Οι φωτογραφίες είναι στρατιωτικές, οι Γάλλοι δεν ήλθαν για τουρισμό στον Πειραιά, έτσι τραβάνε σκόπιμα πλάνα από τα πολεμικά τους πλοία, την παράταξη στους δρόμους, τη στρατοπέδευση, την υποδοχή των αξιωματικών και πολιτικών προσώπων, την αναχώρηση για εξορία των αντιπάλων.
Εμάς μας ενδιαφέρει το οπτικό και ρεαλιστικό στοιχείο, ότι όλες αυτές απεικονίζουν σε σπάνια απόδοση το δικό μας Πειραιά, τις έρημες τότε παραλίες μας, σκηνές μιας οριστικά χαμένης στην ιστορία καθημερινότητας. 

Εργασία:

Το Ινστιτούτο Πειραϊκών Μελετών της Φιλολογικής Στέγης Πειραιά και το Πνευματικό Ίδρυμα Μανώλη Χριστουλάκη παρουσίασαν την Τετάρτη 6 Μαρτίου 2013, στην αίθουσα του Ιδρύματος Χριστουλάκη (Σκουζέ 19 - 5ος όροφος) διάλεξη με θέμα : "Τα Νοεμβριανά του 1916 και η Γαλλική Κατοχή στον Πειραιά του 1917"
Ομιλητής ήταν ο Δημήτρης Κρασονικολάκης (απόσπασμα της ομιλίας του αποτελεί και η παρούσα ανάρτηση), ενώ σχολιαστής των γεγονότων και των φωτογραφιών (200 φωτογραφίες της Γαλλικής κατοχής) ήταν ο Στέφανος Μίλεσης.

Προλόγισαν οι Νίκος Παπαγιαννάκης (Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης) και ο Ιατρός Μανώλης Χριστουλάκης
Η όλη εκδήλωση έγινε με την συνεργασία των κάτωθι:
Ινστιτούτο Πειραϊκών Μελετών
Φιλολογική Στέγη Πειραιώς
Πνευματικό Ίδρυμα Μανώλη Χριστουλάκη
Pireorama.blogspot.com
Παρευρέθηκαν πλήθος κόσμου καθώς και ερευνητές της ιστορίας του Πειραιά, όπως οι Δημοσθένης Μπούκης, ο διαχειριστής της ιστοσελίδας Pireas-Piraeus.blogspot.com Πέτρος Ψαρράς, ο Παύλος Μπαλόγλου ο δημοτικός σύμβουλος Πειραιά Σπυράκης κ.α.



"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"