Σπηλιά της Αρετούσας (Μινύες: Ιστορικό λατρείας - ήθη και έθιμα)

Μπορεί κανείς να φωτογραφίσει ή να δει πλήθος άλλων αρχαίων ανοιγμάτων φυσικών ή τεχνητών που στο πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκαν για διάφορους σκοπούς (καταφύγια, σύγχρονη ύδρευση) αλλά  "δεν πρόκειται για την αρχική κύρια είσοδο επι του σπηλαίου, η οποία φράχθηκε όταν έγιναν τα έργα για την διάνοιξη της οδού Ρήγα Φεραίου" (Αναφορά Ιακ. Δραγάτση - 1897 - Προς την Αρχαιολογική Υπηρεσία)

Του Στέφανου Μίλεση

Λέγοντας "Σπηλιά της Αρετούσας" (Αρέθουσας εις το ορθόν) ονομάζουμε ένα όρυγμα με φυσική πάντως είσοδο κατά το άνω δυτικό μέρος του λόφου που προχωρεί κατακλινώς μέσα στον βράχο από νότο προς βορρά. Είναι όρυγμα ευρύχωρο και βαθύ. Με 165 σκαλιά λαξευμένα σε βράχο. Κάτω από αυτήν την περίεργη σκάλα και σε βάθος 65 μέτρων ευρέθησαν οριζόντιοι υδραγωγοί σωλήνες που επικοινωνούσαν μέσα από ρωγμές με το πάνω μέρος του λόφου, που υπήρχε η αρχαία ακρόπολις των Μινυών. Δεν είναι δυνατόν να φωτογραφιθεί σήμερα η αρχική είσοδος του σπηλαίου, για τον λόγο ότι φράχθηκε εξαιτίας της διέλευσης της οδού Ρήγας Φεραίου προς τον λόφο. Μπορεί κανείς να φωτογραφίσει ή να δει πλήθος άλλων ανοιγμάτων φυσικών ή τεχνητών που στο πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκαν για διάφορους σκοπούς (καταφύγια, σύγχρονη ύδρευση) αλλά δεν πρόκειται για την αρχική κύρια είσοδο επι του σπηλαίου. 

"Λόφος δ΄ εστίν η Μουνυχία χερρρονησιάζων και κοίλος και υπόνομος πολύ ιερός φύσει τε και επίτηδες ώστ΄ οικήσεις δέχεσθαι, στομίω δε μικρώ την είσοδον έχων"  (είναι  λόφος υπόνομος και πολύ ιερός, κατασκευασμένος από την φύση αλλά και επίτηδες, ώστε να δέχεται οικήσεις, με πολύ μικρό στόμιο για είσοδο) αναφέρει ο Στράβωνας (Θ΄395). 

Ο Χιοτέλης προσθέτει ότι όλος ο λόφος βρίθει από ορύγματα, σπηλαιώδεις κατοικίες, δεξαμενές και στοές, ιδίως κατά την Ν.Δ. πλευρά. Πολλά εξ αυτών είναι φυσικά, άλλα είναι τεχνιτά. Πριν ο λόφος καταληφθεί από τις οικοδομές, διακρίνονταν λαξευμένα στους βράχους αρχαιότατα οικήματα, τάφοι και σκαλιστές θέσεις (νύμφαι). Ο Ιάκωβος Δραγάτσης στο έργο του "Εν Πειραιαί Σηράγγιον" (1938) αναφέρει ότι υπάρχουν πολλές είσοδοι σπηλαίων και φρεαττίων που άλλοι οδηγούν στο ίδιο σημείο και άλλοι όχι. Ο άγγλος ερευνητής Dodwell στον τότε έρημο Πειραιά του 1810 αναφέρει ότι δεν μπόρεσε να καταμετρήσει το σύνολο των εισόδων των σπηλαίων του λόφου γιατί η είσοδος, σε πολλά από αυτά, είχε καταληφθεί από θάμνους και η προσπάθεια συνεπάγετο κίνδυνο διότι εαν έπεφτε στο κενό τότε οι κραυγές του μάταια θα απηχούσαν στον έρημο τόπο, αφού πιο δυνατά ακούγονταν ο τάραχος των κυμάτων. Αναπόφεκτος θα ήταν ο χαμός του. Μέγιστη απορία του ήταν αν όλα αυτά τα ορύγματα επικοινωνούσαν μεταξύ τους, εαν υπήρχε υπόγειος επικοινωνία. 
(Dodwell II σελ. 426 - 427)

όλος ο λόφος βρίθει από ορύγματα, σπηλαιώδεις κατοικίες, δεξαμενές και στοές, ιδίως κατά την Ν.Δ. πλευρά. Πολλά εξ αυτών είναι φυσικά, άλλα είναι τεχνιτά. Πριν ο λόφος καταληφθεί από τις οικοδομές, διακρίνονταν λαξευμένα στους βράχους αρχαιότατα οικήματα, τάφοι και σκαλιστές θέσεις (Χιοτέλης) 

Στην παράξενη αυτή σήραγγα έγιναν παλαιότερα και κατ΄ επανάληψη προσπάθειες καθαρισμού για την εξακρίβωση του προορισμού της. Από την Αρχαιολογική Εταιρία έρευνες έγιναν τα έτη 1868-1869 και το 1897, που δεν κατόρθωσαν όμως να φθάσουν σε πέρας, ώστε να διαπιστωθεί τουλάχιστον που οδηγεί ο οχετός αυτός με κατεύθυνση δυτικά. 

Το μπάζωμα της σπηλιάς έγινε το 1926: 

Το τέλος της σπηλιάς ήταν ουσιαστικά το 1926 όταν το στόμιο-είσοδος καλύφθηκε (ισοπεδώθηκε) προκειμένου να γίνει διαπλάτυνση της οδού που οδηγεί μέχρι σήμερα στην κορυφή του λόφου δηλαδή της οδού Ρήγα Φεραίου. Μάλιστα ο νέος διαπλατυμένος δρόμος που τότε κατασκευάστηκε ονομάστηκε οδός Ιερού Λόχου και μετά ξαναπήρε το όνομα Ρήγα Φεραίου που διατηρεί μέχρι σήμερα.

Η είσοδος της σπηλιάς βρίσκεται ουσιαστικά στο κέντρο της Ρήγα Φεραίου στο ύψος της οδού Τσαμαδού (νοητά ευθεία απο τα σκαλάκια). Πριν την διαπλάτυνση του 1926 η Ρήγα Φεραίου ήταν στενότερη και περνούσε παραπλεύρως της εισόδου. Η διαπλάτυνση τότε έγινε αυθαίρετα αφού οι εργάτες του Δήμου έριχναν μπάζα και υλικά (χώματα και πέτρες) στο στόμιο μέχρι που αυτό καλύφθηκε και ισοπεδώθηκε. Αν η είσοδος είχε καλυφθεί με σιδερένια πλάκα θα υπήρχε η δυνατότητα σήμερα περαιτέρω έρευνας.

Πριν από την διαπλάτυνση της οδού η είσοδος της σπηλιάς βρίσκονταν στα όρια ενός οικοπέδου που ανήκε στον Εισαγγελέα Εφετών Πειραιά κύριο Κωνσταντίνο Ροΐλο ο οποίος και το πώλησε στον Βασίλειο Αναγνωστόπουλο. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του τελευταίου ο οποίος εισήλθε στο σπήλαιο αφού τον κατέτρωγε η περιέργεια περί αυτού, περιγράφει την είσοδό του ως εξής:

"Η είσοδος γίνεται δια κλίμακος ελικοειδούς η οποία έχει 2.000 περίπου σκαλοπάτια πελεκητά επί του βράχου. Εις το μέσον του βουνού διανοίγεται τεράστια πλατεία μετά στοών εκατέρωθεν, η οποία φωτίζεται δια φωταγωγού ευρισκομένου εις το κέντρον του κτήματος. Εαν ληφθεί υπόψη ότι όλο το βουνό είναι εσωτερικώς άδειο (κούφιο), το σπήλαιο είναι τεράστιο. Η εξερεύνησίς του δεν ήτο ποτέ εφικτή λόγω του σκότους, εαν όμως γίνει ηλεκτρική εγκατάστασις ευκόλως το σπήλαιο θα ηδύνατο να χρησιμεύσει έστω μέχρις ενός σημείου ως αντιεροπορικό καταφύγιο και αποθήκη υλικού, πάντως δε θα ήτο δυνατόν να εξυπηρετήσει μέχρι και 40.000 άτομα" (!!!)

Αμφότεροι ιδιοκτήτες το 1926 προέβησαν δικαστικώς εναντίον του Δήμου για το μπάζωμα της σπηλιάς.

Το γεγονός της επιχωματώσεως (μπαζώματος) το αναφέρει και μια μορφή για τον Πειραιά ο Ιάκωβος Δραγάτσης που επίσης αναφέρει ότι η είσοδος βρίσκονταν στο τέρμα των οδών Τσαμαδού και Ρήγα Φεραίου εκεί που σχηματίζεται η καμπή του δρόμου και προς τον λόφο. Ύστερα δια λόγους καλύτερης εξυπηρετήσεως της φρουράς του λόφου και των στρατιωτικών της αναγκών εφράχθη δια να περάσει ο δρόμος προς τον λόφο. 

Ο Ιάκωβος Δραγάτσης στο έργο του "Εν Πειραιαί Σηράγγιον" (1938) αναφέρει ότι υπάρχουν πολλές είσοδοι σπηλαίων και φρεαττίων που άλλες οδηγούν στο ίδιο σημείο και άλλες όχι. Η είσοδος στην φωτογραφία βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχική φυσική είσοδο της σπηλιάς, αλλά δεν έχει σχέση με την σπηλιά της Αρετούσας. Κάτοικοι της περιοχής αναφέρουν όχι χρησιμοποιήθηκε η παρούσα ως καταφύγιο στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κυρία Πετροχείλου της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, είχε ζητήσει την διάνοιξη κοντινής εισόδου προς την σπηλιά που θα αντικαθιστούσε την αρχική φυσική που έκλεισε 

Απόπειρα διάνοιξης της εισόδου το 1939:

Το 1939 Δήμαρχος Πειραιά είναι ο Μανούσκος, που μαζί με τον Γραμματέα του Δήμου Βοβολίνη πηγαίνουν μαζί στο σημείο ώστε να δουν επιτόπου τις εργασίες διάνοιξης της εισόδου της σπηλιάς, για τις οποίες είχαν δώσει εντολές. Άρχισαν τα συνεργεία του Δήμου να σκάβουν στην άκρη του αλσύλιου του Προφήτη Ηλία σε νοητή παράλληλο με το αρχικό σημείο ώστε να συναντήσουν την σπηλιά αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο Μανούσκος (ο οποίος είχε διατελέσει και Πρόεδρος του Ολυμπιακού) δεν σκέφθηκε να εγκαταλείψει την έρευνα, απλώς την ανέβαλε για να μην γίνεται άσκοπη εργασία. Σε αυτό το σημείο να πούμε ότι κάτοικοι μόλις είδαν τον Δήμαρχο να παρίσταται στο σημείο, του εκδήλωσαν την αντίθεσή τους στην διάνοιξη του σπηλαίου της αμαρτίας, όπως το έλεγαν διότι οι παλαιότεροι θυμούνταν ζευγάρια να εισέρχονται εντός αυτής !!!

Σπάνια φωτογραφία που δείχνει την είσοδο της σπηλιάς Αρετούσας ισοπεδωμένη από χώματα και μπάζα

Ο Μανούσκος προέβει σε αυτές τις έρευνες όχι για την διάσωση της ιστορίας της σπηλιάς, αλλά πιεζόμενος τότε από την Κυβέρνηση Μεταξά, να κατασκευάσει πολεμικά καταφύγια για την αποθήκευση έργων τέχνης, εγγράφων και αντικειμένων ιστορικής αξίας αλλά και καταφύγια αμάχων μεγάλης χωρητικότητας. Η πίστη περί ύπαρξης σπηλιάς βαθειάς, χαώδης και πολυδαίδαλου που από την Καστέλλα οδηγούσε στην Ακρόπολη ήταν διάχυτη τότε.    


Περιγραφή της Σπηλιάς:

Πρόκειται για φυσικό σπήλαιο εντός του οποίου έγιναν ανθρώπινες παρεμβάσεις με σκοπό την άντληση των πηγών που διέθεται και ύδρευση των προϊστορικών κατοίκων του Πειραιά τους θρυλικούς Μινύες που εκτός από καταπληκτικοί ναυτικοί (Ιάσωνας - Αργοναυτική εκστρατεία) ήταν και κατασκευαστές.  Έργο τους είναι και το κοντινό Σηράγγειο (Σπηλιά του Παρασκευά) που επίσης εδρεύει στην βάση του Λόφου της Μουνυχίας και τα "Θεόσπιτα" της Ακτής (Πειραϊκής) (Σπίτια λαξευμένα μέσα σε βράχους).  Ο ιστορικός Ι. Μελάς πιστεύει ότι αυτοι ισοπέδωσαν και την κορυφή του λόφου του σημερινού Προφήτη Ηλία, που πρέπει να κατέληγε σε συστάδα ανώμαλων βράχων, για να κατασκευάσουν το αμυντήριό τους κατά το πρότυπο της ακρόπολης του Ορχομενού Βοιωτίας από όπου και προήλθαν. Εμπλούτισαν την κορυφή αυτή με κατασκευές που απέβλεπαν την εξασφάλιση νερού και την δυνατότητα διαφυγής. Το ισοπεδωμένο ύψωμα του λόφου υψώθηκε τείχος και με την συμπαράσταση της άγρυπνης θεάς Αρτέμιδος που ήταν έτοιμη δια "διάσωσιν υπό κινδύνων" την δύσκολη ώρα από την πρόμαχο θεά. (Ι. Μελάς σελ. 259). 

Πίσω από την παλαιά ανενεργή δεξαμενή της Εταιρείας Ύδρευσης, μπορεί να διακρίνει κάποιος ένα από τα εκατοντάδες ανοίγματα - εισόδους σπηλαίων που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλον τον λόφο της Καστέλλας. Το συγκεκριμένο σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε για το πέρασμα σωλήνων ύδρευσης και την τροφοδοσία της δεξαμενής με νερό, η χωρητικότητα της οποία όμως δεν ήταν αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες της πόλης, γεγονός που την έθεσε εκτός λειτουργίας εβδομήνα περίπου χρόνια πριν

Περί της Ονομασίας:

Η Αρέθουσα (Αρέτουσα παραφρασμένο αρχικά, Αρετούσα σήμερα) ήταν νύμφη των πηγών (Ναϊάς) και συνοδός της Θεάς Αρτέμιδος (βασική γυναικεία θεότητα που λατρεύονταν στον Πειραιά).

Ένα από τα ονόματα της Αρτέμιδος ήταν και η Μουνιχία Άρτεμις. Μην ξεχνάμε ότι ο λόφος του Προφήτη Ηλία λέγονταν Λόφος Μουνιχίας, προς τιμή της Θεάς Αρτέμιδας (ιερό αφιερωμένο στην θεά βρίσκονταν εκεί που σήμερα εδρεύει ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος και  αρχαιότερο αυτού ιερό υπήρχε και στην κορυφή του λόφου εκεί που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Προφήτη Ηλία)  όπως και ο λιμένας Μουνιχίας (Μικρολίμανο) καθώς στην Άρτεμη είναι αφιερωμένος και ο καλούμενος Λιμένας Ζέας (μια από τις προσφωνήσεις της Μουνιχίας Αρτέμιδος). Όλος ο λόφος λοιπόν μαζί με τους δύο λιμένες στην βάση του, είναι αφιερωμένα στην θεά Άρτεμη. 

Η θεά λοιπόν που λατρεύονταν σε αυτό τον λόφο, δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει μόνη της χωρίς την μόνιμη συνοδό και βοηθό της την Αρέθουσα. Αμφότερες λατρεύονταν από τους Αρχαίους Πειραιώτες την 16η του αττικού μηνός Μουνιχιώνος (στο μέσο μηνών Μαρτίου - Απριλίου περίπου την 1η Απριλίου θα λέγαμε σήμερα). Την ημέρα εκείνη γίνονταν έναρξη εορταστικής περιόδου που λέγονταν "Μουνίχια" ή "Πείραια" και σπανιότερα "Δελφίνια" και συνοδεύονταν από ναυτικούς αγώνες. Η εορτή αυτή αρχικά γίνονταν προς τιμή των άθλων ηρώων της Ιωλκού και του Ορχομενού, ηρώων που είχαν συμπλεύσει στο ταξίδι της Αργούς με άλλους ήρωες όπως ο Ηρακλής. Λίγο αργότερα οι ήρωες αυτοί αντικαταστάθηκαν από αυτούς που έλαβαν μέρος στον Τρωϊκό Πόλεμο όπως οι Ασκάλαφος, Ιάλμενος και άλλους που πολέμησαν δίπλα στον Βασιλιά Μενεσθέα. Ο Τρωϊκός ήταν γεγονός πρόσφατο την εποχή εκείνη.
(Ορφέως, Αργοναυτικά σελ. 301-302)

Η νύμφη Αρέθουσα ζητά την βοήθεια της θεάς Αρτέμιδος για να ξεφύγει από τον Αλφειό που την καταδιώκει. Αμφότερες λατρεύονταν στον λόφο Μουνιχίας (Καστέλλας)

Μεταγενέστερα ιστορικά, γίνονταν προς τιμή της επιφανείας (εμφάνισης) της Θεάς Άρτεμης κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η εμφανισή της έγινε με την μορφή Πανσελήνου (αν και ημέρα) πάνω από τον υγρό στίβο των αγωνιζομένων τον υπέρ πάντων αγώνα Αθηναίων. Συνήθειο κατά την εορτή αυτή ήταν να αφήνουν στην είσοδο της σπηλιάς γλυκίσματα (αμφιφώνες) καθώς και αναμμένα κεριά που συμβόλιζαν την εμφάνιση ανατολής του ηλίου και της δύσεως της σελήνης. Η τελετές αυτές  θυμίζουν έντονα τα χριστιανικά πρόσφορα, αφού συνοδεύονταν από τις κρυφές παρακλήσεις των "πιστών" για ίαση κάποιας ασθένειας ή επίτευξη κάποιου σκοπού. 
(Σουΐδας, 
Φερεκράτης κατά Αθήναιον ΧΙV 644, 
Μελέτιος σελ. 348 "Τελεταί των Ιερών Μουνυχιών"). 

Τα "Μουνίχια" αποτελούσαν την μεγαλύτερη εορτή στον  Πειραιά που συνοδεύονταν από θυσίες αιγών, αγώνες εφήβων και χορούς. Κατά την διάρκεια των τελετών αυτών γίνονταν και η τελετή "αρκτείαν" όπου δέκα κορίτσια ηλικίας 10 ετών με προπορευόμενη την ιέρεια σε πομπή, πήγαιναν στο θυσιαστήριο, όπου θυσίαζαν μια αίγα, ενώ τα κορίτσια μιμούμενα "άρκτους" εκτελούσαν εξιλαστήριο τελετή 
(Παυσανίας Ι, 23 - Στράβων ΙΧ σελ. 399). 

Λατρεία στην Αρεθούσα και σημερινά ήθη και έθιμα:

Οι νύμφες ήταν διακρίνονταν σε Αμαδρυάδες νύμφες των δασών, σε Ναϊάδες νύμφες των πηγών όπως η Αρέθουσα και σε Νηρηίδες νύμφες των θαλασσών.
Η Αρέθουσα (Ναϊάς), ως νύμφη των γλυκών νερών, είχε θεραπευτικές και αναζοωγοντικές δυνάμεις. Οι Αρχαίοι πίστευαν πως αν άρρωστος έπινε από το νερό πηγής, που ήταν αφιερωμένο σε αυτήν, θα γίνονταν καλά και αργότερα επικράτησε πως θα ήταν καλύτερη θεραπεία αν ακόμα λούζονταν ή πλένονταν σ΄ αυτές. Δεν είναι τυχαίο ότι το παρακείμενο Συρράγειο (Σπηλιά του Παρασκευά) λειτούργησε ως Βαλάνιο δηλαδή ως θεραπευτικό λουτρό. 

Το νερό έχει ιδιαίτερη σημασία και για τις σύγχρονες θρησκείες αφού το πέρασμα μέσα από αυτό συμβολίζει την αναγέννηση και την κάθαρση της ψυχής (αγιασμός, βάπτιση, θεοφάνεια).

 Όποιος δεν ήταν αρεστός στην Αρέθουσα ή όποιος γενικά προκαλούσε την δυσαρέσκεια των Ναϊάδων κινδύνευε από τρέλα, αφού οι νύμφες αυτές "του έπαιρναν" τα λογικά. 

Γνωστά επίσης έθιμα που διατηρήθηκαν από την αρχαιότητα (από την λατρεία των νυμφών των πηγών) είναι το "ξεμάτιασμα" με νερό για να φύγει το "κακό" μάτι, το ράντισμα νερού με χρήση βασιλικού, δάφνης και τόσα που αν τα απαριθμούσαμε θα ξεφεύγαμε από το νόημα του παρόντος άρθρου.

Η γέννηση ενός μύθου:

Σύμφωνα με τον μύθο η Αρέθουσα για να γλιτώσει από τον έρωτα του Αλφειού, έφυγε για να κρυφθεί στις Συρακούσες (Ορτυγία λέγονταν τότε και ήταν το νησί που γεννήθηκε η Άρτεμις). Εκεί η θεά Άρτεμις για να την βοηθήσει την μεταμόρφωσε σε πηγή νερού (παλαιότερα στο ίδιο νησί είχε καταφύγει και η Λητώ για να γλιτώσει από την εκδίκηση της Ήρας και πάλι την είχε βοηθήσει η Άρτεμις). Τότε ο Αλφειός για να την συναντήσει μεταμορφώθηκε σε θαλάσσιο ρεύμα που ένωσε τα ύδατά του με εκείνα της Αρέθουσας, όταν η τελευταία έκανε την έξοδό της προς στην θάλασσα.

Μουνυχία όπως Μονακό:

Στην αρχαιότητα λοιπόν, κάθε ονομασία "Σπηλιά της Αρέθουσας", γνώριζε ότι επρόκειτο δια σπήλαιο εντός του οποίου υπήρχε πόσιμο νερό που χύνονταν στην θάλασσα. Επίσης σχετικός όρος είναι κι αυτός της Μουνυχίας (Μουνιχίας) αφού το επίθετο αυτό το συναντάμε επίσης σε ιερά ιδρυμένα σε υψώματα βράχων που καταλήγουν σε λιμενίσκους. Το επίθετο Μουνυχία είχε δοθεί και στο ύψωμα του βράχου της σημερινής πόλης που εκ παραφθοράς καλείται Μονακό. Όπως συνέβη και με τον πειραϊκόν τόπο που αφορούσε τον εκεί λόφο και την εκεί λατρευόμενη θεά 
("Ιστορία της Πόλεως Πειραιώς" του Ιωάννη Μελά τ.Α΄σελ. 235-236).
  

Το φρέαρ του σπηλαίου:

Πολύ αργότερα και εντελώς τυχαία το 1964 κατά την διάρκεια έργων διάνοιξης οδών ανακαλύφθηκε φρέαρ που κατεβαίνει κάθετα από την κορυφή του λόφου της Καστέλλας και συναντά την σπηλιά σε βάθος 32 μέτρων. Την έρευνα του φρέατος αυτού την έκανε η ίδια η διευθύντρια της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κ. Άννα Πετροχείλου. Κατά την έρευνα εκείνη παρά την άξια συμμετοχή των ικανών στελεχών της Σπηλαιολογικής Εταιρείας δεν βγήκαν συμπεράσματα ως προς την χρησιμότητα αυτού, αφού η είσοδος πλέον εις το σπήλαιο ήτο αδύνατος αν και κοντά, διότι όπως προαναφέραμε ήτο θαμμένη υπό την άσφαλτο του δρόμου, αφού οι νέες πολιτιστικές ανάγκες των νεοελλήνων επικράτησαν από αυτές του αρχαίου έργου των Μινυών. 
(Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, φάκελος 3077)

Τότε ήταν που σε αναφορά της η κ. Α. Πετροχείλου υπέδειξε την ανάγκη να διορθωθεί η κακώς κείμενη κατάσταση και να ληφθεί απόφαση να διανοιχθεί μια νέα τεχνιτή είσοδος, παραπλεύρως της ασφαλτοστρωμένης οδού, κοντά στο σημείο που βρίσκονταν η άλλοτε φυσική είσοδος.

Μύθοι, ιστορίες και ιστορικές συμπτώσεις που αφορούν την σπηλιά:

Οι φήμες, ιστορίες, εικασίες, διηγήσεις για σύνδεση της σπηλιάς αυτής είτε με την Ακρόπολη, είτε με άλλα μέρη της Αθήνας, είτε με έξοδο προς στην Σπηλια του Παρασκευά (σημερινή ονομασία) ή με έξοδο σε λιμένα είναι πολλές. Έφτασαν δε  σε τέτοιο βαθμό που έγινε και λαϊκό τραγούδι.  Η Ρίτα Αμπατζή ερμηνεύει στης "Αρετούσας την σπηλιά", σε στίχους και μουσική του Σωτήρη Γαβαλά που έλεγε:

Στης Αρετούσας την Σπηλιά 

που βγαίνει μεσ΄ στον Πειραιά

απάνω απ΄τα Κρητικά

κοντά εις τον Προφήτη Λιά

Εις την Αθήνα κλέβανε

κι εκεί την εμπουκέρνανε

εδώ τους εγυρεύανε

και στον Περαία βγαίνανε

Στην πάνω φωτογραφία, αρχαίο ασημένιο νόμισμα των Συρακουσών που στην μια πλευρά φέρει την κεφαλή της νύμφης Αρέθουσας και στην άλλη τέθριππο άρμα με τη Νίκη επιβαίνουσα. Κάτω το σχέδιο με το ψηφιδωτό Τέθριππον άρμα, που είχε βρεθεί στο Σηράγγειο πάλι με τη Νίκη επιβαίνουσα (Σπηλιά Παρασκευά). 

Το Σηράγγειο βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση από την σπηλιά της Αρετούσας, είχε και αυτό σχέση με νερό και αμφότερα ήταν κατασκευασμένα από τους Μίνυες. Το ψηφιδωτό (κάτω) εξαφανίστηκε την περίοδο της επταετίας και έκτοτε αγνοείται η τύχη του. 

Επίσης τόσο η λατρεία της νύμφης Αρέθουσας όσο και η "κρυφή σημειολογία της" ήταν και είναι τόσο λαμπρή που μέχρι προσφάτως, εμφανίζονταν στο παλιό γνώριμο πενηντάρικο, της εποχής των δραχμών, συνοδευόμενη από δελφίνια και καράβι σαν την πηγή που εκρέει στην θάλασσα.

Η Αρέθουσα πλαισιωμένη από δελφίνια, θάλασσα και πλοίο. Σύμβολα μιας ναυτικής πόλης όπως ο Πειραιάς

Η νύμφη Αρέθουσα σε χαρτονόμισμα του 1944

Η Αρέθουσα με το τέθριππο άρμα σε γραμματόσημο 

Τέλος να αναφέρουμε ότι στην Έκθεση βιβλίου που έγινε στο Πασαλιμάνι (Έκθεση 2013) το περίπτερο του Δήμου Πειραιά, μοίραζε έντυπα (Πειραιάς - Οδηγός της Πόλης) με τα σημεία που αξίζει να δει κάποιος επισκέπτης στην πόλη. Μεταξύ αυτών υπήρχε και η "Σπηλιά της Αρετούσας" που θα μπορούσε κάποιος να επισκεφθεί στην συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου και Τσαμαδού. Την πληροφορία αυτή την βρίσκουμε στην σελίδα 20 του εντύπου. Φυσικά η είσοδος αυτή είναι φραγμένη εδώ και χρόνια και ο επισκέπτης δεν πρόκειται να δει τίποτα στο αναφερόμενο σημείο. Αξίζει όμως κάποιος να κάνει μια βόλτα και να παρατηρήσει το πλήθος των εισόδων που υπάρχουν πέριξ της αρχικής, όλες φραγμένες.

Η πηγή της Αρέθουσας στις Συρακούσες, αξιοποιημένη...

(Όλες οι πηγές αναφέρονται εντός του άρθρου)