Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Πειραιάς (1869 - 1870)



του Στέφανου Μίλεση

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης σε ηλικία δεκαοκτώ ετών φτάνει στον Πειραιά. Η χρονιά του 1869 βρίσκει την πόλη σε μια διαρκή οικονομική, εμποροβιοτεχνική και ναυτιλιακή άνοδο και ευημερία. Είναι η χρονιά που ο ατμοκίνητος Σιδηρόδρομος Αθηνών - Πειραιώς ξεκινά τη λειτουργία του, συνδέοντας τον Πειραιά με το Θησείο, είναι η χρονιά επίσης που ολοκληρώνεται το πρώτο χρηματιστήριο Εμπορευμάτων, το μετέπειτα Δημαρχείο (Ρολόι). 

Ο Παπαδιαμάντης έρχεται σε μεγάλη σχετικά ηλικία στον Πειραιά προκειμένου να εγγραφεί στη τρίτη γυμνασίου. 

Ο Πειραιάς το 1869, τη χρονιά δηλαδή που βρέθηκε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
(Paul Baron des Granges)


Κι αυτό συμβαίνει καθώς η μέχρι τώρα πορεία των εγκύκλιων σπουδών του, δεν βρίσκεται σε καλό δρόμο. Γεννημένος το 1851 στη Σκιάθο, τελειώνει το Δημοτικό εκεί, και φτάνει μέχρι την δευτέρα Σχολαρχείου. Γράφεται στη γ' τάξη του Σχολαρχείου Σκοπέλου και αργότερα βρίσκεται μαθητής πρώτης και δευτέρας τάξης του γυμνασίου στη Χαλκίδα. Όλα αυτά με χαμένες ενδιάμεσες χρονιές, στις οποίες κάθεται άπραγος, στην ιδιαίτερη πατρίδα του Σκιάθο. 

Από το γυμνάσιο Χαλκίδας "δραπετεύει" όπως γράφει ο ίδιος καθώς έρχεται σε σφοδρή διαφωνία με τον Καθηγητή Θρησκευτικών. Αρνείται να επιστρέψει εκεί και μετά από προτροπή του πατέρα του που ήταν ιερέας στο νησί, καταφτάνει στον Πειραιά σε μια προσπάθεια να ολοκληρώσει το γυμνάσιο.

Είναι πάμπτωχος καθώς οι ιερείς την εποχή εκείνη δεν έχουν μισθό και "οι γάμοι και άλλες τελετές" προσφέρουν ελάχιστες απολαβές στον πατέρα του καθώς το νησί είναι μικρό. Ο ίδιος δεν έχει ούτε τα απαραίτητα χρήματα μετάβασης, αφού ταξιδεύοντας από Σκιάθο προς Πειραιά πότε με το ατμόπλοιο "Πανελλήνιο" και πότε με το "Ύδρα" αδυνατεί να καταβάλλει και το εισιτήριο ακόμη! Γράφει προς τον πατέρα του σε μεταγενέστερη επιστολή πως "εντός του ατμοπλοίου δεν ημπόρεσα να γλιτώσω τον ναύλον. Τι αναποδιά!"

Αυτή η οικονομική δυσπραγία τον κατατρέχει. Ο Πειραιάς τότε διαθέτει ακτοπλοϊκή σύνδεση με τη Σκιάθο. Πράγμα που σημαίνει πως τα νέα ταξιδεύουν εύκολα προς το νησί και αντίστροφα. Από τον πατέρα του έχει "οδηγία" να εγγραφεί στο Δεύτερο Γυμνάσιο Πειραιώς (!) καθώς θεωρείται πιθανό να υπήρχε σε αυτό γνωστός. Όμως για αυτόν ακριβώς τον λόγο, αλλά και διότι εκεί βρίσκονται γραμμένοι πολλοί νησιώτες, ο Παπαδιαμάντης δεν θέλει να φοιτά με γνωστούς του, δεν θέλει να υπάρχουν πληροφοριοδότες που θα αναφέρουν τη ζωή του "χαρτί και καλαμάρι" πίσω στο νησί.

Έτσι γράψει ψέματα στον πατέρα του πως στο Δεύτερο γυμνάσιο δεν υπήρχε θέση.  Στο Πρώτο Γυμνάσιο ο ίδιος δεν επιθυμεί να πάει καθώς το θεωρεί "κυκεών" όπως γράφει.

Εφημερίδα "Ο ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ", Εν Πειραιεί 2 Δεκεμβρίου 1860


Αμφιταλαντεύεται και τριγυρνά άσκοπα χάνοντας ξανά τον καιρό του. Ανεβαίνει στην Αθήνα όπου κάνει βόλτες στην Ακρόπολη, στον Κεραμεικό και στο Θησείο. Ο πατέρας του στέλνει μια επιστολή που τον ελέγχει "οι κακές γλώσσες" του γράφει "πληροφορούν πως αποφεύγεις το σχολείο και χάνεις τον καιρό σου".  

Έτσι στο τέλος, στις 18 Οκτωβρίου 1869 προτιμά να γραφτεί στο Γυμνάσιο Πειραιώς αφού πρώτα φροντίζει να νοικιάσει ένα δωμάτιο αντί 8 δραχμών, μάλλον ακριβό αφού γράφει στον πατέρα του να μην οργίζεται. 

Σε καμία επιστολή ο Παπαδιαμάντης δεν παρέχει πληροφορίες για τις σκέψεις του, για τα συναισθήματά του. Μόνο όσα οι γονείς του θέλουν να ακούσουν. Πληροφορεί τον πατέρα του, πως το Γυμνάσιο του Πειραιά είναι το ίδιο (με το Δεύτερο γυμνάσιο που δεν γράφτηκε), και καλλίτερο. Έχει σπουδαίους Καθηγητές, που ήταν στην επαρχία γυμνασιάρχες και που τοποθετήθηκαν στον Πειραιά ως απλοί Καθηγητές. 

Για την εγγραφή του χρησιμοποιεί το πραγματικό του όνομα που είναι Αλέξανδρος Αδαμαντίου, τοποθετώντας ενδιάμεσα το διευκρινιστικό "Παπά" που σημαίνει ότι είναι γιος ιερέα, σχηματίζοντας έτσι το Αλέξανδρος Παπά Αδαμαντίου.

ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ 1867


Ο πατέρας του παρά τη φτώχεια του, στέλνει στον Παπαδιαμάντη χρήματα, λίγα όμως κάθε φορά. Ο πατέρας του όμως θεωρεί πως ο Παπαδιαμάντης βρίσκεται σε οικονομική αταξία και πως τα χρήματα που του στέλνει είναι αρκετά για τις σπουδές του. Ο Αλέξανδρος από την άλλη, κατεβαίνει διαρκώς στο λιμάνι και περιμένει για ώρες, είτε το πλοίο της γραμμής, είτε κάποιο καΐκι από τη Σκιάθο. Ρωτάει συντοπίτες διαρκώς, για κάποια νέα δόση χρημάτων που ο πατέρας του θα του στείλει ή και για δανεικά. Στο τέλος δανείζεται υπέρμετρα, χρεώνεται και όλο παραπονιέται. Χρησιμοποιεί ακόμη για την παραλαβή χρημάτων και κάποιο Ρετσίνα (πρόκειται άραγε για τον γνωστό στον Πειραιά Ρετσίνα ή για κάποιον άλλον;), τον οποίο μάλιστα τον χαρακτηρίζει ως γνωστό τρεπεντέρη!

Γράφει στον πατέρα του διαρκώς πως υποφέρει από τη στενότητα, πως πνίγεται. Ο πατέρας του απαντά πως είναι σπάταλος. Ο Παπαδιαμάντης απαντά. Αυτή η αλληλογραφία Πειραιά - Σκιάθου κάνει στο τέλος τον πατέρα του να ορίσει επόπτη στα οικονομικά του Παπαδιαμάντη τον Δημήτριο Οικονόμου. Αυτό κάνει τον Παπαδιαμάντη να απαντήσει: "Λυπούμαι διότι δεν θέλετε να εννοήσητε αιωνίως, ότι ουδεμίαν έχω εμπιστοσύνην εις τον γνωστόν Δημήτριον Οικονόμου, δια να τω αναθέσητε την φροντίδα του απολωλότος εμού προβάτου". Φτάνει μάλιστα στο σημείο να απειλεί με αυτοκτονία! Δεν δέχεται τέτοιου είδους κηδεμονίες.

Πειραιάς 1868

Στο τέλος ο Παπαδιαμάντης δέχεται να ομολογήσει πως είναι σπάταλος. "Τι τα θέλετε, ομολογώ ότι δεν είμαι διόλου οικονόμος και τούτο είναι εις εκ των λόγων οίτινες με έπεισαν να το ρίξω έξω κατ΄ αρχάς, διότι επερίμενον ανάλογον απάντησιν εις την από 1η Ιανουαρίου επιστολή μου". Ομολογεί δηλαδή πως επειδή περίμενε έγκριση για διακοπή των σπουδών του στον Πειραιά, το έριξε έξω σπαταλώντας τα λίγα χρήματα που είχε.

Η αλληλογραφία μεταξύ του Αλέξανδρου και του πατέρα του δεν είναι μικρή. Άλλοτε ο Αλέξανδρος γράφει "πως δεν είναι ηθικόν να ζητώ χρήματα από τον τυχόντα πατριώτην. Αρκετές εντροπές έφαγα έως τώρα". Προτείνει να διακόψει τις σπουδές του και να γυρίσει πίσω. Άλλες φορές επικαλείται για την επιστροφή του θέματα υγείας "Εχθρός μεταξύ των οχληροτέρων είναι και η επιταθείσα δυσυπνιά μου, ήτις και μεθ΄ όλα εις όσα κατέφυγον μεθοδεύματα, με αναγκάζει πολλάκι, ναι.... δεν ερυθριώ... το λέγω... να μην πηγαίνω εις το σχολείον". Η αλήθεια είναι πως ο κονιορτός από τους χωμάτινους δρόμους του προκαλεί αναπνευστικό πρόβλημα. Διαρκής η κίνηση στον εμπορικό και ναυτικό Πειραιά.

Στο τέλος βλέποντας πως τίποτα δεν κάμπτει την απόφαση του πατέρα του γράφει "Εν ονόματι του Θεού, δεν δύναμαι πλέον. Κατασπασθήτε πάντας δι'  εμέ, και μη αναγνώσητε το αγροίκον τούτο έγγραφον εις ουδένα. Αποφασίσατε ταχέως και απαντήσατέ μου". 

Και πάλι όμως ο πατέρας του δεν δέχεται την επιστροφή του. Αν δεν μπορείς να τελειώσεις το σχολείο, τότε να δουλέψεις του λέει. Του στέλνει συστάσεις να πάει να συναντήσει τον Κουμουνδούρο για να του βρει θέση εργασίας. Ο Παπαδιαμάντης όμως ντρέπεται και γράψει ψέματα, πως πήγε αλλά "ο κ. Κουμουνδούρος πάσχων υπό ποδάγρας δεν εξήρχετο". Τελικά προς τα τέλη του Ιανουαρίου του 1870, ο Παπαδιαμάντης εγκαταλείπει τον Πειραιά χωρίς την έγκριση του πατέρα του και παίρνει τον δρόμο της επιστροφής προς την αγαπημένη του Σκιάθο.

Για πάνω από τρεις μήνες περίπου, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έμεινε στον Πειραιά (18 Οκτωβρίου 1869 - τέλη Ιανουαρίου 1870) χρονικό διάστημα στο οποίο αντάλλαξε αρκετές επιστολές με τον πατέρα του, περιγράφοντας την πιεστική ζωή του στην πόλη. Από το νησί του θα φύγει τρία χρόνια αργότερα, το 1873, προκειμένου να ολοκληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές στο Βαρβάκειο γυμνάσιο στην Αθήνα. 

Το διάστημα της πειραϊκής του παραμονής δεν γνωρίζουμε ακριβώς πως το πέρασε, παρά μόνο εκείνα που ο ίδιος περιέγραφε στις επιστολές του. Ωστόσο δεν ανέφερε τίποτα για τον τόπο κατοικίας του, για τις συνήθειές του ή για την πόλη. Το μόνο που είναι γνωστό, το αίτημα να του στείλει ο πατέρας του το αγαπημένο του βιβλίο "Δον Κιχώτη" του Θερβάντες. 

Από τον Πειραιά γράφει στον πατέρα του να το πάρει και να του το στείλει. "Φροντίσατε, παρακαλώ, να λάβητε παρά του γυναικαδέλφου του Καρπέτου Νικαολάου Ι. Αποστόλου βιβλίον μου τι, επιγραφόμενον "ΔΟΝ ΚΙΣΟΤΟΣ". Φυσικά ο Παπαδιαμάντης δεν το ζητάει για να το διαβάσει για πρώτη φορά, καθώς ήδη το έχει διαβάσει αρκετές. Θεωρεί όμως πως οι διασκεδαστικές περιπέτειες, τα παράξενα περιστατικά του Δον Κισότου θα αποτελούν φωτεινά σημεία μέσα στις δυσκολίες που ο ίδιος περνά την πειραϊκή του περίοδο.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΕΙΡΑΪΚΩΝ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ 
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

 Εν Πειραιεί τη 22 Οκτωβρίου 1869

Σεβαστέ μου πάτερ!
Έλαβον την επιστολήν υμών και τα χρήματα. Είχετε δίκαιον αλλά δεν κατόρθωσα να εισέλθω εις το Β’ Γυμνάσιον, και το πρώτον είναι κυκεών.
Ήδη κατετάχθην εις το του Πειραιώς. Ω ησυχάσατε, είναι το αυτό. Ενοικίασα δωμάτιον δια δρ. 8, αλλά θα ελαττώσω, θα περικόψω τα έξοδά μου, θα κάμω όσην δυνηθώ οικονομίαν, μην παροργίζεσθε. Η βραδύτης της αποφάσεώς μου προήλθεν εκ του ότι είχον μάλλον σκοπόν να επανέλθω εις Χαλκίδα, ότε έλαβον την μνησθείσαν σοβαράν αποστολήν Σας.  Άλλως τε το Γυμνάσιον του Πειραιώς, είναι ήδη υπέρ παν άλλο καλώς κατηρτισμένον το προσωπικό του συνίσταται εξ απομάχων Γυμνασιαρχών, οίον του ιδικού του (εν Χαλκίδι) Σταθάκη, του Κουπιτώρη, έως χθες Γυμνασιάρχου Πατρών, οίτινες είναι ήδη απλοί Καθηγηταί. Φαντασθήτε εάν είχον δίκαιον οι κύριοι φίλοι παραγγέλοντες υμίν ότι φοβούμαι τα μαθήματα.
Έχω ανάγκην χρημάτων. Του λοιπού θα τακτοποιηθώ.
Σας ασπάζομαι ο υιός Σας.
Αλέξανδρος
  

Εν Πειραιεί τη 6 Οκτωβρίου 1869

Σεβαστέ μου πάτερ!
Έλαβον την επιστολήν υμών και το 30δραχμον χαρτονόμισμα αλλά δια να τα λάβω ηναγκάσθην να τρέχω εις τας Αθήνας δις, κλπ. Ο άνθρωπός σας ήτον εκλογή επιτυχεστάτη καθ’ όλα.
Επεθύμουν, ει δυνατόν, να μοι εστέλλετε  τα χρήματα δια του ατμοπλοίου, διότι ο Μανιώτης θα βραδύνη πολύ, πιθανώς.  Θέλετε ειπή ίσως σκληρόν τι, αλλ ιδού ο λογαριασμός μου από των μέσων Οκτωβρίου.
Εκ των 25 δρ. ας παρά του Αλ. Βαλσαμάκη έλαβον επλήρωσα πέντε εις ενοίκιον εν Αθήναις, 6 εις το Γυμνάσιον, 2 προς μετακόμισιν της αποσκευής μου απ’ Αθηνών εις Πειραιά. 13 αμέσως. Αλλ ενταύθα επικρατεί το σύστημα της προκαταβολής. Αι περιλειπόμεναι 12 δεν μου ήρκουν, να πληρώσω το ενοίκιον, ν’ αγοράσω τρία βιβλία, και να διέλθω δεκαπενθήμερον όλον. Ευρέθην λοιπόν εις την σκληράν δι εμέ ανάγκην να δανεισθώ 18 δρχ. παρά του Σωτηρίου, όστις δεν καυχάται ότι είναι πλούσιος βεβαίως, και ούτως επέρασα τσίκ τσίκ, όπως λέγουσι, μέχρι ότου λάβω τας 30, εξ ων επέδωκα τας μνησθείσας 18, και ούτως έμεινα με δώδεκα, διότι δεν ήθελον να βλέπω τον Κύριον τούτον αγριομουτσουνιάζοντα. Κρίνατε λοιπόν, εάν διάγω ωραίαν ζωήν…  Και ταύτα μεν ούτως. Λυπούμαι δε, και λυπούμαι εγκαρδίως και πολύ, επειδή ουδέν εις εμέ είναι μέτριον, λυπούμαι διότι δεν θέλετε να εννοήσετε αιωνίως, ότι ουδεμίαν έχω εμπιστοσύνην εις τον γνωστόν Δημήτριον Οικονόμου, δια να τω αναθέτητε την φροντίδα του απολωλότος εμού προβάτου.  Θα με βάσητε να έλθω εις θλιβερόν τι συμπέρασμα.
Σας ασπάζομαι
Ο υιός Σας
Αλέξανδρος


Εν Πειραιεί τη 4 Δεκεμβρίου 1869

Την από 23, του λήξαντος επιστολήν σας έλαβον αργά, ήτοι μόλις την 29, του αυτού. Έσπευσα επομένως να μεταβώ παρά τω Κυρίω Ρετσίνα, αλλά δεν εύρον τίποτε, διότι ο επιφορτισμένος την παράδοσιν των, περί ων διελάμβανε η ρηθείσα επιστολή σας, 32 δραχμών, λησμονήσας ίσως (είναι γνωστός εν γένει ως τρεπεντέρης) μετέβη εις Σύραν χωρίς να τας παραδώση. Ήλπισα ότι εις την επιστροφήν του ατμοπλοίου ήθελε λυθή αισίως και το δράμα τούτο, αλλά κακώς ήλπισα, διότι αντί του «Πανελληνίου» ήλθεν η «Επτάνησος».
Εννοείται πόσον βαρυθυμώ και πόσον υποφέρω δια πάντα ταύτα αλλ’ ήτο γραπτόν.
Εν τούτοις σας παρακαλώ να μη πέμψητε ήδη την λατινικήν Γραμματικήν του Καστόρχη, ήτις μοι χρησιμεύει. Ευρίσκεται νομίζω προ πολλού χρόνου κεκλεισμένη εις το ερμάριον, όπερ σας χρησιμεύει ως βιβλιοθήκη. Ταχέως, παρακαλώ.
                                                            Ουδέν άλλο ή ότι σας ασπάζομαι.
Ο υιός Σας
       Αλεξ. Παπά Αδαμαντίου

Υ.Γ. Γράψατε μοι σας παρακαλώ, και περί της Ουρανίας μας, εάν απηλλάγη αισίως της  εγκυμοσύνης της.
Ο αυτός
Αλέξ.




*: Στη σημερινή Ιωνίδειο, στο Μουσείο της, υπάρχει εντός προθήκης το μαθητολόγιο - βαθμολόγιο του δεκαοκτάχρονου τότε Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, πραγματικό ιστορικό ντοκουμέντο για την πόλη του Πειραιά.

**: Οι επιστολές του Παπαδιαμάντης προέρχονται από το βιβλίο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, "Αλληλογραφία" - Φιλολογική επιμέλεια Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Αθήνα, Εκδόσεις Δόμος, 1992.

***: Οι πληροφορίες της πειραϊκής του ζωής συλλέχθηκαν από το τετράτομο έργο "Παπαδιαμάντης - Η ζωή - Το έργο - Η εποχή του", του Γ. Βαλέτα, Εκδοτικός Οίκος Βίβλος, 1955, Φιλολογική Μελέτη Βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών.

Διαβάστε επίσης:

Ένας Πειραιώτης φωτογραφίζει τον Παπαδιαμάντη


     
  



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"