Κωνσταντίνου Βολανάκη έργα και ημέρες

Του Στέφανου Μίλεση

Ήταν Σάββατο 29 Ιουνίου 1963 στις 20.15', όταν μπροστά από το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιά, με πρωτοβουλία της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς, τελέστηκαν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Κωνσταντίνου Βολανάκη, με Πρόεδρο της "Στέγης" τότε τον Γρηγόρη Θεοχάρη και Δήμαρχο Πειραιώς τον Παύλο Ντεντιδάκη. 

Η αρχική αυτή θέση, μπροστά από το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς, είχε επιλεγεί καθώς ακριβώς εκεί, σχηματιζόταν ένα μπαλκόνι προς τη θάλασσα, ώστε η προτομή να είναι στραμμένη και να ατενίζει το πέλαγος. Είναι γνωστό το πόσο πολύ ο Βολανάκης αγάπησε και εμπνεύστηκε από το υγρό στοιχείο, που τον καθιέρωσε άλλωστε και ως θαλασσογράφο. 

Σήμερα βέβαια η προτομή έχει μεταφερθεί και βρίσκεται περίπου πάνω από το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος και κατά μια σύμπτωση θα έλεγα είναι στραμμένη να κοιτά προς το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς, μπροστά από το οποίο βρισκόταν αρχικώς.

Η πρόσκληση για τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Κ. Βολανάκη του 1963

Τα αποκαλυπτήρια της προτομής, αποτελούσαν μέρος ευρύτερων εορτασμών στα πλαίσια της Ναυτικής Εβδομάδας του 1963. Η "Στέγη" εκτός των αποκαλυπτηρίων, είχε προγραμματίσει τη διοργάνωση από 22 Ιουνίου, μιας σπουδαίας έκθεσης θαλασσογραφίας στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς με τη παρουσία πολλών και διάσημων ζωγράφων εκείνης της εποχής. 

Σάββατο 22 Ιουνίου. Ο Δήμαρχος Πειραιώς Παύλος Ντεντιδάκης εγκαινιάζει  στο Δημοτικό Θέατρο την Έκθεση Θαλασσογραφίας που προηγήθηκε των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Κωνσταντίνου Βολανάκη

Η προτομή του Βολανάκη, κατασκευάσθηκε από τον γλύπτη Νικόλα (δημιουργό πολλών γλυπτών που κοσμούν σήμερα τον Πειραιά), με χρήματα που διατέθηκαν από τον Πειραιολάτρη Ιωάννη Μελετόπουλο (προς τιμή του πατέρα του Αλέξανδρο Μελετόπουλο). 

Επίσης ο Ιωάννης Μελετόπουλος είχε διαθέσει πολλά χρήματα για τη κατασκευή αγαλμάτων και προτομών στον Πειραιά, όπως ο ανδριάντας του Θεμιστοκλή και η προτομή του Μιαούλη (μπροστά από τον Άγιο Σπυρίδωνα).

Η προτομή του Βολανάκη κατασκευασμένη από το Νικόλα, έτοιμη στο εργαστήριο  πριν από την τοποθέτησή της έξω από το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς

Μετά τα αποκαλυπτήρια, ακολούθησαν εκδηλώσεις στο παρακείμενο γήπεδο μπάσκετ του Ολυμπιακού, με μουσική αφιερωμένη στα νησιά μας, ενώ χορευτικό συγκρότημα των Κρητών Πειραιώς "Ομόνοια", χόρεψε Κρητικούς χορούς καθώς ο Βολανάκης είχε γεννηθεί στην Κρήτη.

Το καλοκαιρινό εκείνο βράδυ των αποκαλυπτηρίων, η Φιλολογική Στέγη είχε με επιμονή αναζητήσει να βρει, ώστε να παρευρεθεί στην εκδήλωση, ο γιος του μεγάλου θαλασσογράφου, ο δικηγόρος Μιλτιάδης Βολανάκης, γεγονός που πράγματι επιτεύχθηκε!

Ο Μιλτιάδης Βολανάκης, ο οποίος ήταν άνθρωπος ήρεμος που εργαζόταν στην αφάνεια και που κατόρθωσε να αναδειχθεί σε έναν διαπρεπή νομικό, σε ανταπόδοση της πρόσκλησής του, παρέδωσε στον Γρηγόρη Θεοχάρη, ένα χειρόγραφο βιβλιαράκι 14 σελίδων που περιλάμβανε τη ζωή και το έργο του ζωγράφου, όπως το κατέγραψε κάποιος από τους συναδέλφους του δημιουργού, από τη Σχολή Καλών Τεχνών.

Το χειρόγραφο αυτό βιβλιαράκι, παραδόθηκε μια ημέρα πριν τη τελετή αποκαλυπτηρίων στους Γρηγόρη Θεοχάρη και Σπύρο Μελά που είχαν συναντηθεί με τον Μιλτιάδη Βολανάκη. Περιελάμβανε με τον πλέον έγκυρο τρόπο τη βιογραφία του πατέρα του. Από εκεί αντλήθηκαν τα περισσότερα στοιχεία που παρουσιάζονται σήμερα σε κάθε είδους ένθετο ή στο διαδίκτυο. Το βιβλιαράκι αυτό ευθύς αμέσως την παραλαβή του, παρεδόθη στον Δήμο Πειραιώς. 

Για το τι ακριβώς περιλάμβανε εκείνος ο μικρός χειρόγραφος θησαυρός, μας περιγράφει ο Σπύρος Μελάς, ο οποίος κατενθουσιασμένος την επομένη κιόλας ημέρα, μεταφέρει σε άρθρο του στην εφημερίδα "Ελευθερία" (φ. 28 Ιουνίου 1963) αυτό που ακριβώς διάβασε. Το άρθρο του Σπύρου Μελά, κοσμεί σήμερα δεκάδες και πλέον ιστολόγια, όταν αναφέρονται στον Βολανάκη. Αυτή είναι μόνο μια από τις πολλές προσφορές του αθόρυβου έργου της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς. 

Ο ενθουσιασμός Θεοχάρη και Μελά ήταν τόσο μεγάλος ώστε εύχονταν σε κάθε γραμμή να είχε γράψει ο άγνωστος συγγραφέας περισσότερα στοιχεία για τα θέματα που ανέφερε και που υπέθετε ότι ήταν γνωστά. Βέβαια κύριος σκοπός του άρθρου, δεν είναι η ζωή του μεγάλου καλλιτέχνη για τον οποίο εκατοντάδες άρθρα, έρευνες και βιβλία έχουν γραφτεί. Γι' αυτό και θα περιοριστούμε στο παρακάτω μικρό βιογραφικό για τη ζωή του και το έργο του, εστιάζοντας λίγο περισσότερο στη ζωή του στον Πειραιά. 

Μικρό βιογραφικό σημείωμα του Βολανάκη:

Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1839 κοντά σε ένα παλιό χωριό της περιοχής του Ρεθύμνου που λέγεται Βολάνη, ονομασία που προσδιόρισε και το επίθετο του Κωνσταντίνου ως Βολανάκης. 

Τελείωσε γυμνάσιο στη Σύρο και μετά έφυγε για την Τεργέστη καθώς αυτό τον συμβούλεψαν τα αδέλφια του να κάνει. Εκεί, έγινε υπάλληλος στο λογιστήριο του μεγάλου εμπορικού οίκου του Γεωργίου Αφεντούλη. Κρατούσε τα εμπορικά βιβλία με επιμέλεια μέχρι που κάποια ημέρα ανάμεσα στις σελίδες του ο Αφεντούλης ανακάλυψε σχέδια καμωμένα με μολύβι. Ήταν οι πρώτες του θαλασσογραφίες! 

Με την προτροπή και συμπαράσταση του Γεωργίου Αφεντούλη, μεταβαίνει στο Μόναχο, καθώς εκεί διδάσκει ως Καθηγητής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών ο Πιλότι (Karl Von Piloti), ο οποίος υπήρξε δάσκαλος του Νικόλαου Γκύζη, του Νικηφόρου Λύτρα και του Πολυχρόνη Λεμπέση. Με δάσκαλο τον Πιλότι ο Βολανάκης ξεδιπλώνει το τεράστιο ταλέντο του και ήδη πριν κλείσει τα 30 χρόνια του, η φήμη του εξαπλώνεται σε όλα τα καλλιτεχνικά κέντρα της Ευρώπης.

Το 1867 ο Αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος Ιωσήφ, προκήρυξε διεθνή διαγωνισμό για έναν πίνακα με θέμα τη ναυμαχία της Λίσσης. Σε εκείνο τον διαγωνισμό ήρθε πρώτος ο Βολανάκης καθώς τα δικά του σχέδια προκάλεσαν τον ενθουσιασμό του Αυτοκράτορα που αμέσως του ανέθεσε να προχωρήσει στην ολοκλήρωση του πίνακα. Ο ίδιος μάλιστα τον αγόρασε και τον προσέφερε στην Πινακοθήκη της Βιέννης η οποία με τη σειρά της τον δώρισε στα Ανάκτορα της Αυστριακής πρωτεύουσας. 

Του Βολανάκη δημιούργημα είναι επίσης και ο πίνακας της Ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ που στολίζει το Βρετανικό Υπουργείο των Ναυτικών. Άλλα έργα του είναι η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, η Έξοδος του Άρεως από τη Σφακτηρία, δύο πίνακες πυρπολήσεως της τουρκικής Ναυαρχίδας στη Χίο από τον Κανάρη και πολλά άλλα δικά του έργα που πώλησε ως συνταξιούχος Καθηγητής του Πολυτεχνείου σε εμπόρους δια βιοποριστικούς λόγους. Κι αυτό καθώς από το 1883 έχει επιστρέψει στην Ελλάδα.  

Η έξοδος του Άρεως από τη Σφακτηρία

Στη Φαληρική Ακτή

Πίνακας Βολανάκη φωτογραφημένος από εμένα, από ιδιωτική συλλογή στον Πειραιά 

Αναχώρηση από τον Πειραιά δια Τήνο

Μπορείτε να δείτε κάποια από τα έργα του Βολανάκη επισκεπτόμενοι τον ιστότοπο της Εθνικής Πινακοθήκης. 

Η ζωή του στον Πειραιά: 

Πολλά έργα του απεικονίζουν τον Πειραιά, τη πόλη που όχι μόνο αγάπησε και είχε εγκατασταθεί επιστρέφοντας από το Μόναχο το 1883. Στον Πειραιά προσπάθησε να τον μετατρέψει σε κάνει κέντρο τέχνης, ιδρύοντας το 1890 σχολή ζωγραφικής με την επωνυμία "Καλλιτεχνικόν Κέντρον Πειραιώς" μέσα στο ίδιο του το σπίτι επί της οδού Αθηνάς 16 (σημερινή Βασιλέως Γεωργίου Α' αρ. 16).

Ο Βολανάκης βρέθηκε να κατοικεί στον Πειραιά, ύστερα από προτροπή του αδελφού του Γεωργίου Αφεντούλη (του παλαιού δηλαδή αφεντικού του, όταν ακόμη δούλευε ως λογιστής) του ιατρού Θεόδωρου Αφεντούλη. Η σχέση αυτή του Βολανάκη με τον Θεόδωρο Αφεντούλη οδήγησε τον πρώτο να φιλοτεχνήσει και πολλούς πίνακές του έχοντας ως επίκεντρο το λιμάνι του Βόλου, τόπο καταγωγής του Θεόδωρου Αφεντούλη. Από τον πειραιολάτρη γιατρό του Ζαννείου Δημοτικού Νοσοκομείου, μεταλαμπαδεύτηκε επίσης η αγάπη για τον Πειραιά.   

Γράφει ο Κώστας Θεοφάνους (διακεκριμένο επίσης μέλος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς), πως στη Σχολή Ζωγραφικής του Βολανάκη, συγκεντρώθηκαν όλοι οι νέοι ζωγράφοι της μικρής τότε πόλης. Από τον κύκλο αυτό ξεπήδησαν οι Ι. Κούτσης, Μ. Οικονόμου, Σ. Μηλιάδης. Από μια ειρωνεία της τύχης ο μαθητής του Βολανάκη ο Κούτσης, θα βρεθεί να πωλεί τους δικούς του πίνακες την περίοδο της κατοχής στους "φιλότεχνους" Αυστριακούς κατακτητές, οι οποίοι "αναγνώριζαν" στα έργα του τον Βολανάκη!

Ο θαλασσογράφος όταν εγκαταστάθηκε στον Πειραιά ήταν μόλις 44 ετών και στην ακμή της δόξας του. Παρότι μπορούσε να συνεχίσει τη δημιουργική του πορεία στην Ευρώπη, εγκαταστάθηκε στην πόλη που αγάπησε. 

Σύμφωνα με τον Φότω Γιοφύλλη αυτή ήταν η βασικότερη αιτία της οικονομικής του στεναχώριας. Με τη φτώχεια εξευτελίστηκε η θαυμαστή εργασία του. Έφτασε να δίνει έργο του για να εξασφαλίσει ένα μέτριο γεύμα. (Νέα Εστία, τεύχος 684, 1ης Ιανουαρίου 1956). 

O Θαλασσογράφος και Πειραιολάτρης
Κωνσταντίνος Βολανάκης

Η εγκατάλειψη ενός μεγάλου καλλιτέχνη:

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του αντιμετώπισε οικονομικό πρόβλημα και πωλούσε τους πίνακές του για να ζήσει. Και ενώ οι έμποροι τέχνης, αγόραζαν όσο-όσο τους πίνακές του, τους πωλούσαν εν συνεχεία σε τιμή απρόσιτη. Έτσι βρέθηκαν οι περισσότεροι πίνακές του να κοσμούν ιδιωτικές συλλογές. 

Αντίθετα από την ημερομηνία που αναγράφεται σε διάφορες βιογραφίες του, η ορθή είναι η 30η Ιουνίου ημέρα Σάββατο, που ο Βολανάκης πέθανε σχεδόν μόνος κι έρημος μέσα στο σπίτι του από λευχαιμία.  

 Ένας άλλος Πειραιώτης ο Παύλος Νιρβάνας έγραψε περί αυτού: " Ήτο σπαραγμός, πέντε άνθρωποι ακολούθησαν τη κηδεία του".  Ο θάνατός του πέρασε στα "ψιλά" ακόμη και των τοπικών εφημερίδων που έγραψαν απλώς "Θάνατος Καλλιτέχνη".

Η ορθή ημερομηνία θανάτου Κωνσταντίνου Βολανάκη
είναι η 30η Ιουνίου. Ο θάνατός του αναγγέλθηκε με καθυστέρηση την 6η Ιουλίου του 1907

Σήμερα κάποιοι από τους πίνακές του φτάνουν να πωλούνται σε τιμές που αγγίζουν τα δύο εκατομμύρια ευρώ! Τότε όμως έκανε ιδιαίτερα μαθήματα ζωγραφικής σε κορίτσια αντί "γελοίας αμοιβής", ενώ στους πιστωτές του έδινε έργα του για να ξεχρεώσει. 

Γράφουν για το θάνατό του:

" Όλες οι τιμές επιφυλάσσονται σε τραπεζίτες ή πολιτευόμενους. Για αυτούς και μόνο, κατατίθενται στεφάνια και κινητοποιούνται στρατεύματα και παρατάσσονται σχολεία και ξεσκονίζονται κοστούμια και εκπέμπονται σαλπίσματα και εκδίδονται ψηφίσματα και συνωστίζονται περίεργα τα πλήθη. Οι καλλιτέχνες μας πεθαίνουν όμως όπως και τα άνθη αθόρυβα, χωρίς επίδειξη. Η κοινωνία η οποία όσο ζούσαν αγνοούσε την ύπαρξή τους δεν είναι δυνατόν βέβαια να συγκινηθεί με τον θάνατό τους. Οι καλλιτέχνες μας είναι τόσο φτωχοί και τόσο ταπεινόφρονες".