Λυσίας και Πειραιάς (η πόλη του μεγάλου ρήτορα και λογογράφου)

Το άγαλμα του Λυσία σε πάρκο στις Βερσαλίες φιλοτεχνημένο από τον Jean Dedieu
(Wikimedia Commons)


του Στέφανου Μίλεση

Ένας από τους σημαντικότερους λογογράφους της αρχαιότητας υπήρξε και ο Λυσίας
Διαβάζοντας τη βιογραφία του είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι ο Πειραιάς καθόλου δεν αναφέρεται σε αυτήν, όπως συμβαίνει και με τόσες άλλες αρχαίες ή σύγχρονες προσωπικότητες στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος είχε ταυτίσει την παρουσία του με τον Πειραιά, όσο και ο πατέρας του.

Για να εξετάσουμε τη σχέση του Λυσία με τον Πειραιά, θα πρέπει να ανατρέξουμε μερικά χρόνια νωρίτερα, την εποχή που ένας επιχειρηματίας από τις Συρακούσες της Σικελίας, ο Κέφαλος, αποδέχεται πρόσκληση του Περικλή και εγκαθίσταται στον Πειραιά. 

Η πρόσκληση του Περικλή αποσκοπεί στην προσέλκυση μεγάλων επιχειρηματιών στον Πειραιά, ώστε να τον καταστήσει σημαντικό ναυτιλιακό, εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο. Από την πλευρά του ο Κέφαλος, έρχεται με προθυμία καθώς προσδοκά κέρδη από την εγκατάστασή του στον Πειραιά. Αυτός ο επιχειρηματίας ο Κέφαλος ήταν ο πατέρας του Λυσία! 

Ο Κέφαλος δημιούργησε στον Πειραιά μεγάλη περιουσία η οποία προήλθε από ένα εργοστάσιο κατασκευής ασπίδων, στο οποίο εργάζονταν 120 άτομα! 

Εκείνη την εποχή της οικονομικής ευμάρειας του Κέφαλου στον Πειραιά γεννήθηκε ο Λυσίας. Εκτός από το εργοστάσιο διέθεταν τρεις μεγάλες κατοικίες εκ των οποίων η μια ήταν δίπλα στο εργοστάσιο κατασκευής των ασπίδων. 

Ο Κέφαλος έζησε τριάντα ολόκληρα χρόνια στον Πειραιά και πεθαίνοντας άφησε πίσω του τεράστια περιουσία. Το γεγονός ότι αν και μέτοικος διέθετε εργοστάσιο και σπίτια, μεγάλη δηλαδή περιουσία, μας δείχνει ότι είχε χαρακτηριστεί ισοτελής μέτοικος. 

Ο Πειραιάς στην αρχαιότητα - Έργο του Γ. Τσαρούχη (1965)


Η ένταξη σε αυτή την ιδιαίτερη τάξη μέτοικων δείχνει ότι ο Περικλής είχε επιδείξει ιδιαίτερη μέριμνα στους επιχειρηματίες που μετανάστευαν και ίδρυαν επιχειρήσεις στην Αθηναϊκή δημοκρατία, βοηθώντας την οικονομική της άνθηση, αφού όσοι είχαν χαρακτηριστεί ισοτελείς, δεν κατέβαλλαν το μετοίκιο που ήταν υποχρεωτικό για τους μετοίκους. 

Ο Κέφαλος εκτός από τον Λυσία είχε ακόμα τον Πολέμαρχο και τον Ευθύδημο. Τα παιδιά έμειναν μετά το θάνατο του πατέρα τους για άλλα δεκαπέντε χρόνια στον Πειραιά και το 430 π.Χ. αναχώρησαν για τους Θούριους, μια ελληνική αποικία στη Νότια Ιταλία, για να αναπτύξουν κι εκεί επιχειρηματική δράση.  

Ο Λυσίας όμως το διάστημα παραμονής του στην Ιταλία το εκμεταλλεύτηκε σπουδάζοντας ρητορική στον Συρακούσιο Τισία. Στο μεταξύ οι Αθηναίοι έχασαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο και εξαιτίας αυτού έχασαν και τις αποικίες τους στην Σικελία. Τόσο στην ίδια την Αθήνα όσο και στις πρώην αποικίες της οι δημοκρατικοί βρίσκονται υπό διωγμό. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Λυσίας και ο Πολέμαρχος αναγκάζονται να επιστρέψουν πίσω στον Πειραιά. Στην ηττημένη Αθήνα τη "Βουλή των Τετρακοσίων" διαδέχονται οι "Τριάκοντα Τύραννοι". 

Η προτομή του Λυσία στο Αχίλλειο της Κέρκυρας


Ο Πειραιάς χάνει την οικονομική του ευμάρεια και τη δόξα της εποχής του Περικλή. Ακολουθούν διώξεις των δημοκρατικών με δημεύσεις των περιουσιών τους. Οι "Τύραννοι" ευνοούν τους Αθηναίους που υποστηρίζουν τους ολιγαρχικούς, προσφέροντάς τους πολυτελείς επαύλεις που έχουν δημεύσει αντί ευτελούς τιμής! Στη δίνη των διώξεων αυτών βρίσκεται και ο Λυσίας με τον αδελφό του Πολέμαρχο. Βρίσκονται καταγεγραμμένοι σε μια λίστα με τους δέκα πιο επικίνδυνους μετοίκους που οι Σπαρτιάτες με τους "Τριάκοντα" έπρεπε να καταδιώξουν! 

Ο Πολέμαρχος συλλαμβάνεται στον δρόμο και εξαναγκάζεται να πιει κώνειο από τον Ερατοσθένη. Ο Λυσίας σώζεται την τελευταία στιγμή δωροδοκώντας αντιπάλους. Καταφέρνει να δραπετεύσει με μια βάρκα από τον Πειραιά στα Μέγαρα, έχοντας αφήσει πίσω του ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του. Ο Μελόβιος ένας άλλος από τους "Τριάκοντα τυράννους" αρπάζει τα χρυσά σκουλαρίκια από τα αυτιά της γυναίκας του Πολέμαρχου. Το μένος των Σπαρτιατών όπως εκφράζεται διαμέσου των "Τριάκοντα" είναι τόσο μεγάλο, ώστε απαγορεύουν στην οικογένειά του να πραγματοποιήσουν κηδεία σε οποιοδήποτε από τα τρία σπίτια τους! 

Από τα Μέγαρα με την περιουσία που έχει διασώσει, υποστηρίζει τον δημοκρατικό Θρασύβουλο ο οποίος μάχεται τους Τυράννους στέλνοντάς του ασπίδες από το πειραϊκό του εργοστάσιο, χρήματα και άνδρες των οποίων το μισθό αναλαμβάνει να καταβάλλει ο ίδιος.

1841 - Σχέδιο προτομής Λυσία (Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης)


Όμως και με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας (το 403 π.Χ.) ο Λυσίας δεν αποκτά το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, παρά την εισήγηση του Θρασύβουλου, για τα όσα προσέφερε στην Αθήνα και στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας και παραμένει ως τον θάνατό του μέτοικος, όπως και ο πατέρας του Κέφαλος. 

Φτωχός πλέον, με τη θλίψη που τον διακατέχει για τη δολοφονία του αδελφού του, έχοντας χάσει όλη του την περιουσία, σπίτια, εργοστάσιο και μετρητά είτε διότι οι ολιγαρχικοί τα δήμευσαν, είτε διότι ο ίδιος τα προσέφερε στον αγώνα κατά της τυραννίας, επιστρέφει πίσω στον Πειραιά.  

Κάνει μια και μοναδική δημόσια εμφάνιση σε δικαστήριο, ως κατήγορος του Ερατοσθένη, του φονιά του αδελφού του. Εκεί εκφωνεί ο ίδιος το μοναδικό λόγο που έχει συγγράψει (τον "Λόγο κατά Ερατοσθένους").

Όλους τους υπόλοιπους λόγους ο Λυσίας τους συγγράφει για λογαριασμό άλλων, επί πληρωμή, τους οποίους οι κατηγορούμενοι αποστηθίζουν για να απαγγείλουν στα δικαστήρια για την υπεράσπισή τους, αφού απαγορευόταν και η ανάγνωση γραπτής υπεράσπισης και η παρουσία κάποιου ρήτορα υπεράσπισης. 

Ο Λυσίας ζει γράφοντας λόγους για άλλους για να επιβιώσει!  Επί 34 χρόνια (403 - 380 π.Χ.) γράφει αδιάκοπα για να εξασφαλίσει το φαγητό και τη στέγασή του. Ο άνθρωπος που υπήρξε "χορηγός" των δημοκρατικών αγώνων, μένει στην αφάνεια γράφοντας λόγους υπεράσπισης κατηγορουμένων στα δικαστήρια.  

 Ανάμεσα στους λόγους του, ο πιο δημοφιλής λόγω πολυετούς διδασκαλίας του στα σχολεία είναι ο λόγος "Υπέρ Αδυνάτου"
Γνωστός είναι και ο επιδεικτικός λόγος του με τίτλο "Ολυμπιακός", που απαγγέλθηκε από τον Λυσία κατά τους 98ους Ολυμπιακούς Αγώνες (388 π.Χ.).

Ο Λυσίας γράφει και την υπεράσπιση του Σωκράτη ο οποίος δεν την χρησιμοποίησε. 

Ο Λυσίας στο λόγο του "Κατά Ερατοσθένους" (F1) μας παρέχει πολλά πληροφοριακά στοιχεία για το τι συνέβαινε τότε με τις διώξεις των δημοκρατικών πολιτών στον Πειραιά. 

Οι λόγοι του Λυσία εκθέτουν την δεξιότητά του στη λογογραφή χωρίς να προβάλλουν κραυγαλέα την ρητορική του ικανότητα. Έγραφε για άλλους που δεν ήταν ρήτορες, κατά συνέπεια όφειλε να προσαρμόζει τη γραφή του στο επίπεδο των παραγγελιοδόχων του. Έγραφε χωρίς να φαίνεται η ηλικία ή το πνευματικό επίπεδο εκείνων που τον μίσθωναν. 

Ο Λυσίας είναι αναγνωρισμένος ρήτορας και λογογράφος παγκοσμίως. Στον κήπο των Βερσαλιών δεσπόζει μαρμάρινο άγαλμά του. Στον Πειραιά όχι!!

Στο έργο "Δημοκρατία" του Πλάτωνα η πρώτη σκηνή εξελίσσεται στον Πειραιά στο σπίτι Πολέμαρχου, που βρισκόταν δίπλα στο εργοστάσιο κατασκευής των ασπίδων! 

Ο παραγκωνισμός και η περιθωριοποίηση της μεγάλης προσωπικότητας του Λυσία στον Πειραιά, αποτελεί προκλητική άρνηση στην ιστορία της πόλης, όταν τόσοι άνθρωποι έχουν τιμηθεί με ονοματοθεσίες δρόμων, πλατειών ή με ανδριάντες και προτομές, εκτός από τον μέγα λογογράφο και ρήτορα Λυσία.   




(F1): "Ο πατέρας μου Κέφαλος ακολούθησε τη συμβουλή του Περικλή και ήρθε σ'αυτό τον τόπο, όπου έζησε τριάντα χρόνια και με κανέναν ποτέ ούτε εμείς ούτε εκείνος δεν ήρθαμε σε δικαστικό αγώνα, ούτε ως κατήγοροι ούτε ως κατηγορούμενοι, αλλά ζούσαμε τον καιρό της δημοκρατίας με τέτοιον τρόπο, που ούτε εμείς βλάφταμε τους άλλους ούτε οι άλλοι μας ενοχλούσαν. 

Όταν πήραν την εξουσία οι Τριάντα, αυτοί οι πανούργοι και συκοφάντες, διακήρυξαν ότι ήταν απαραίτητο να εκκαθαρίσουν την πόλη από τα επικίνδυνα στοιχεία, και έτσι να οδηγηθούν οι πολίτες σε μια φρόνιμη και ενάρετη ζωή. Μολονότι όμως υπόσχονταν κάτι τέτοια, τίποτε απ' αυτά δεν επιχειρούσαν να πραγματοποιήσουν, όπως θα προσπαθήσω να σας θυμίσω και σχετικά μ' εσάς, αφού μιλήσω πρώτα για το προσωπικό μου θέμα.
.........................................................................................


Όσοι πάλι κατεβήκατε στον Πειραιά, θυμηθείτε πρώτα πρώτα την υπόθεση των όπλων: ενώ είχατε πάρει μέρος σε πολλές μάχες σε ξένους τόπους, τα όπλα σας τα στέρησαν όχι εθνικοί σας εχθροί, αλλά αυτοί εδώ, και μάλιστα σε περίοδο ειρήνης· ύστερα σας κήρυξαν έκπτωτους από την πόλη που σας είχαν παραδώσει οι πρόγονοί σας, και όσο ζούσατε στην εξορία, αυτοί ζητούσαν την έκδοσή σας από διάφορες πόλεις. Για όλα αυτά πρέπει να αισθανθείτε τόση οργή, όση και τον καιρό της εξορίας σας, και να θυμηθείτε και όσα άλλα δεινά υποφέρατε από αυτούς: άλλους έσερναν από την αγορά και άλλους από τόπους λατρείας, και τους σκότωναν· άλλους άρπαζαν βίαια από τα παιδιά, τους γονείς και τις γυναίκες τους, τους ανάγκαζαν να αυτοκτονήσουν και δεν έδιναν καν άδεια να θαφτούν με τα καθιερωμένα έθιμα, πιστεύοντας ότι η δική τους εξουσία θα ήταν μονιμότερη από την τιμωρία των θεών. Και όσοι ξεφύγατε το θάνατο, έχοντας περάσει πολλούς κινδύνους, έχοντας περιπλανηθεί σε πολλές πόλεις και αντιμετωπίζοντας από παντού την άρνηση, χωρίς να έχετε καν τα απαραίτητα για να ζήσετε, άλλοι από σας έχοντας αφήσει τα παιδιά σας σε πατρίδα τώρα εχθρική, άλλοι σε ξένους τόπους, έχοντας γύρω σας πολλούς αντιπάλους, ήρθατε τέλος στον Πειραιά. Ύστερα από πολλούς και μεγάλους κινδύνους, με τη γενναιότητά σας άλλους ελευθερώσατε και άλλους φέρατε πίσω στην πατρίδα. Αν όμως αποτυχαίνατε και αστοχούσατε στις προσπάθειές σας αυτές, εσείς οι ίδιοι θα παίρνατε πάλι το δρόμο της εξορίας, από φόβο μήπως ξαναπάθετε τα όσα είχατε υποφέρει πριν. Και τότε μέσα στην άδικη ταλαιπωρία σας, έτσι που φέρονταν αυτοί, δε θα σας ωφελούσαν ούτε ιερά ούτε βωμοί, αυτά που προσφέρουν προστασία ακόμα και στους ενόχους. Και όσο για τα παιδιά σας, όσα έμεναν εδώ, αυτοί θα τα μεταχειρίζονταν εξευτελιστικά, ενώ όσα ήταν στα ξένα, θα είχαν καταντήσει δούλοι, για να ξεπληρώσουν ασήμαντα χρέη, αφού δε θα ήταν κανείς να τα συντρέξει."
(Μετάφραση από Ν. Χουρμουζιάδη, Πύλη για την ελληνική γλώσσα -http://www.greek-language.gr

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"